Дали почитувањето на иконите е идолопоклонство, дали истото е споменато во Библијата? Кој ги прави чудата преку иконите и што значи почитувањето на Божјиот образ во Човекот? – за ова и за мнгоу други прашања, кои возникнуваат и особено ги провоцираат луѓето незапознаени со Православната вера, ви ја предложуваме статијата на о. Андреј Кураев:

ИКОНИТЕ ВО БИБЛИЈАТА

Секој критичар на Православието треба да има во предвид една многу очигледна околност: ние постоиме веќе две илјади години. Две илјади години, христијаните ја читаат својата Книга; две илјади години најдобрите човечки умови размислувале над неа. Затоа, не е паметно, случајно наидувајќи на некое навидум нејасно место во Библијата, торжествено да се прославува за пронајдена „противречност“ или бесмисленост. Христијанските богослови веројатно уште во древноста обрнале внимание на тоа место и го толкувале, соодветно на целосниот општобиблиски контекст. На пример, наивно е да се размислува, дека никој од православните, во овие дваесет векови, никогаш не се замислил над она, што минатата недела го дознаа момчињата од „Црквата на Христос“: дека во Библијата, постои заповед „не прави идол“, која страшно се нарушува од православните иконописци.

И ние знаеме за таа заповед. Православното богословие на иконата започнува со забраната за изобразување – но само започнува, а не завршува со неа…[1] Покрај втората заповед, ние знаеме и некои други библиски заповеди и сведоштва, кои не ги забележуваат протестантите.

Прашањето за допустливоста или недопустливоста на иконопочитувањето – е сложено прашање. Не затоа што е „тешко“, туку затоа што е многу опширно. Тоа опфаќа осум сосема конкретни и одделни прашања:

1. Дали се допустливи изобразувањата (сликите) воопшто?
2. Дали е допустливо изобразувањето на свештената духовна реалност?
3. Дали е допустливо изобразувањето на Бога?
4. Дали е допустливо да се користат изображенија (слики) за мисионерски цели?
5. Дали е допустливо да се користат изображенија за време на молитвата?
6. Дали е допустливо да се искажуваат знаци на почит пред сликите?
7. Може ли да се размислува, дека поклонувањето пред образот, ќе се прими од Бога?
8. Можат ли образите (иконите) да бидат свештени и чудотворни?

Пред сè, ќе ја приведеме целосната формула на библиската забрана за изобразувањето: Бидетецврстоубедени во душите свои, бидејќи не видовтеникакво лице во онојден, кога Господ виговореше, на гората Хорив од средината на огнот.Не вршете беззаконија, правејќи си ликовивајани, секаков вид ликови на маж или жена, лик на некое животношто е на земјата, лик на некоја перјаста птица, која лета под небото, лик на секаков гад што ползи по земјата… Гледајте, да не гозаборавитезаветот на Господа…  и да ни се правите какви-годе резани ликови. (Втор. 4, 15-18, 23).

Овој текст од книгата Повторени закони – не е ништо друго, освен поопширно објаснување на она, што и се пропишува со втората заповед: „Не прави идол или слика на она, што е горе на небото, долу на земјата, и што е во водата, под земјата; не им се поклонувај и не им служи, зашто Јас сум Господ, Бог Твој“ (Исх. 20, 4).

Како што гледаме, забрането е секакво изобразување. Затоа, ако кај вас дојде протестант и ве праша – „како смеете да правите икони, кога е забрането во Библијата?! – со тивок, но решителен глас побарајте им да ви дадат лична карта. Потоа уточнете, дека тој е маж или жена. И потоа, напомнете му на текстот од Повторени закони, 4, 16: не прави „ликови… на маж или жена“[2]

И така, ако го разбираме овој текст со протестантска буквалност, протестантите и самите ќе се најдат како нарушители на таа библиска заповед.

Можеме да ги утешиме само со едно: со укажувањето на тоа, дека и Самиот Господ „ја нарушил“ строгоста на Својата заповед. Тој рекол, дека не смее да се прават слики на влекачи – и Самиот заповедал да се излие бакарна змија (Броев. 21, 8-9). Не смее да се изобразуваат животни – и наеднаш, Језекија гледа небесен храм, во кого има изрезбани ликови на херувими со човечки и лавовски лица (Јез. 41, 17-19). Не смее да се претставуваат птици – и од Бога доаѓа заповед да се излијат херувими со крила, то ест, во птичји облик.

Следствено, одговорот на првото од осумте поставени прашања, е јасен: Да, изобразувањата се допустливи. Слики имало и во Стариот Завет, слики прават и самите протестанти. Буквалното пак, исполнување на забраната за изобразување воошто, „на она што е горе на небото, долу на земјата, и во водата под земјата“ би довело до уништување на сиот живопис. Дури и муслиманите не отишле до таму, и забранувајќи го изобразувањето на Бога, ангелите, луѓето и животните, сепак дозволиле да се сликаат растенија. Во Куранот нема ниту една забрана за сликање. Тоа го направиле во VIII век халифите Јазид II и Омар II. Како основа за таа забрана, тие зеле нешто совршено небиблиско: уметникот не може да твори, зашто единствениот творец – е Аллах.(види TatarkiewiczWl. Istoriaesteticii. Vol. 2. – Bucuresti, 1978, p. 68).

Во монотеистичкиот систем, во кој не се признава воплотувањето на Бога во човекот, не може да има религиозна доверба кон човекот. Ако Христос (Иса) – не е Бог, туку само пророк, тогаш човекот е премногу оддалечен од Бога, и секако, нема право да претполага право ниту на атрибутите на Творецот. Но, ако Синот е Бог, ако Исус од Назарет е единосуштен на Севишниот – значи човекот е достоен за Боговоплотување, значи тој е толку скапоцен во очите на Создателот, што не може да стане туѓ на Богообразноста. Во воплотениот Син Божји се јавила љубовта, која го создала светот, и тоа Воплотување потврдило, дека човекот од почетокот бил создаден како образ на Творецот, значи, како творец. Богословската пречка за религиозната основа на креативноста, така, се отстранува со вочовечувањето Божјо.

Второ прашање: допушта ли Библијата изобразување на свештени реалности, претстави на духовниот свет?

Со внимателност, но – допушта. „Направи од злато два херувими: „И направи два херувими од злато, леанинаправиги и постави на дватакраја од поклопецот…и тука, над поклопецот, меѓудвата херувими, кои ќебидат над ковчегот на сведоштвото, ќети се јавувам тебе…“ (Исх. 25, 18; 22;) Таа заповед укажува, пред сè, на можноста да се претставува духовниот создаден свет преку уметноста. Херувимите биле направени и за украс на Ерусалимскиот храм: „А во Свјатаја-Свјатих, направи два херувими од маслиново дрво, високи по десетлакти…Тој ги обложи херувимите со злато. И по сите ѕидови на храмот наоколу издлаби ликови на херувими, палми и расцутени цветови, однатре и однадвор (3 Цар. 6, 23, 28-29). Важно е да се забележи, дека во дворецот на Соломон немало херувими (2 Летописи, 9, 15-20; 3 Цар. 7, 1-11). Значи, тоа се имено религиозни слики, а не само украси. Исти такви херувими биле направени и за вториот храм, изграден на местото на разрушениот Соломонов Храм (Јез. 41, 17-25). Во тој храм бил Христос, тој Храм Христос го нарекол Свој дом (Мк. 11, 17).

Трето прашање: дали е допустливо изобразувањето на Бога?

Повторно ќе напоменам, како Писмото ја објаснува недопустливоста на изобразувањето: „Цврсто пазете го во душите ваши, дека не видовте никаков образ во денот, кога зборуваше со вас Господ“ (Повторени закони, 4, 15). Но, потоа виделе образ. „Она, што беше од почетокот, она што го чувме, она што со очите свои го видовме… и животот се јави, и видовме, и сведочиме, и ве известуваме за вечниот живот, кој беше во Отецот и нам ни се јави“ (1 Јн. 1, 1-2). Во Евангелските времиња се случило она, што Христос го изразил со зборовите: „зашто, вистина, ви велам: многу пророци и праведници сакаа да видат што гледате вие, и не видоа“ (Мт. 13, 17).

Христос е Бог. Христос можел да се види (по Неговата човечка природа), а значи – „оној кој Ме видел Мене, го видел Отецот“ (Јн. 14, 9). Она што било сосема невозможно во Стариот Завет, станува возможно, откако невидливото Слово се облекло во видливо Тело. „Бога никој никогаш не го видел; Единородниот Син, Кој е во прегратките на Отецот, Он Го објави“ (Јн. 1, 18). Воплотувањето не само што Бог го направило видлив, но и луѓето – боговидци.

И така, ако претходно Бог не смееше да се изобразува, затоа што „не видовте образ“, откако „Он се јави“ и „вие Го видовте“ – изобразувањето на Бога во Христос веќе е можно. И протестантските весници се полни од претстави на Христос.[3]

Четврто прашање: ако изобразувањето е допустливо, зошто е така? Како да се однесуваме кон сликите? Како можеме да ги користиме во религиозната дејност?

Најлесно, протестантската свест ќе се согласи со небогослужбено, некултово користење на религиозните образи.

Самиот Христос, зборот „икона“ го користи без никаква негативна конотација: „Чиј е тој образ [на грч. икона]?“ (Мт. 22, 20). Со тоа, Спасителот започнува да одговара на прашањето за данокот на кесарот.[4] Значи Христос ги користел сликите за разјаснување на Својата мисла. По образот на тоа дејство на Спасителот, во историјата на христијанската уметност првото значење на религиозната уметност и била мисионерска, педагошка. Иконата ја нарекувале „Библија за неписмени“. И досега, дури и кај протестантите „Детските Библии“ се прават со слики, а за првична проповед за Христос, спокојно користат видео и слајд-филмови за библиските настани.

… Гневот, кој се појавува кај протестантите кон нашите икони, не може да се објасни ниту од гледна точка на христијанското богословие, ниту од гледна точка на христијанската етика. Тој гнев – страст, е духовна болест, која треба свесно и со цел да се надминува во себеси. И како прв чекор, јас би им предложил да се однесуваат кон православните како кон деца. Децата имаат потреба од слики. Ете, православните се чувствуваат потопло, помирно кога се опкружени од свештени слики. Доколку им е на протестантите поудобно, нека ги сметаат православните за деца, „немоќни во верата“, чии навики, по заветот на апостол Павле, треба да се примаат „без спорови за мислењата“ (Рим. 14, 1). И протестантот, кој ја разобличува православната бабичка дека „се клања на идоли“ не е попаметен од оној, кој би земал од рацете на дете книга со слики.

Но, тука се појавува следното, петтото прашање. Ако православните само проповедаа со помош на тие слики, протестантите би се помириле со тоа. Но, дали е допустливо да се користат сликите во молитвата?

Повторно ќе напомнам, дека храмовите претстави на херувимите присуствувале при молитвата на луѓето. Но, дали луѓето обрнувале внимание на херувимите за време на своите молитви? Дали обрнувале внимание древните израилци на множеството образи во нивните богослужби? Засега, само ќе забележиме дека херувимите се наоѓале директно пред очите на оние кои се молеле, за време на нивното поклонување на Бога. Херувимите на ковчегот биле сокриени од погледите со завеса. Но, на самата завеса исто така имало исшиени херувими! „Направи и скинија од десет платништа: од ткаен висон, од сина, црвена и темноцрвена ткаенина; да направиш и херувими – извезена изработка“ (Исх. 26, 1).

Образите напомнуваат на Бога и со самото тоа, нè побудуваат на молитва. Седмиот Вселенски собор, објаснувајќи го почитувањето на иконите, определил, дека иконите треба да бидат секаде – за човекот почесто да си спомнува за Спасителот и почесто молитвено да воздивнува. Така и денес, човек, минувајќи покрај храмот, иако и нема да влезе во него, но барем за миг, оддалеку ќе каже: „Господи, помагај!“… Колку повеќе поводи имаме за такви „молитви“ – толку подобро.

Иако може да се молиме секаде – но за да пробуди молитвено чувство – Господ му го дал на Израилот храмот и светиот град Ерусалим. Иако може да се молиме секогаш – но како време за особена молитва биле одделени празниците и саботата. Ерусалим, Храмот, Законот побудувале на молитва и поклонение на Бога – затоа и самите биле предмет на религиозно почитување кај евреите: „Ќе се поклонам на Твојот свет храм“ (Пс. 5, 8); „Чуј го гласот на моето молење, кога повикувам кон Тебе, кога ги подигам рацете мои кон светиот Твој храм“ (Пс. 27, 2). По логиката на протестантите, Псалмопевецот тука јавно ја нарушува заповедта „само на Бога поклонувај Му се“. На друго место, тој повторно го признава, како што изгледа, истиот грев: „колку го сакам законот Твој“ (Пс. 118, 97). Како смее религиозно да љуби нешто друго, покрај Бога? А Исаија вели: „И на законот Негов ќе се надевам“ (Ис. 42, 4). Зарем не е незнабожец Исаија, штом се надева на Законот Божји, а не на Бога?

Зошто е потребно, во молитвата да се обраќаме кон Ерусалим и Храмот? (3 Цар. 8, 48), – би можело да се прашаат древните евреи, како и денешните православни („Зошто да се молите, завртени кон иконите?“). Човек може да не чувствува лична потреба во тоа, неговата молитва да биде придружувана од надворешни пројави на благоговејно чувство. Но барем треба да се признае, дека молитвата на православните пред видливите светињи (икони) не е практика, која е непозната на Библијата.

Притоа, „молитвата во присуство“ или дури „молитвата кон иконите“, сеуште не значи религиозно почитување на сликите. Следствено, се поставува шестото прашање: Допустливо ли е да се искажуваат знаци на почитување пред иконите?

Повторно да се сетиме, дека образите на херувимите биле исткаени на покривките, со кои бил заграден ковчегот. И пред тие слики, се вршеле истите култни дејствија, како и во православните храмови пред иконите: се палеле светилници и кандила (Исх. 27, 20-21); се вршело кадење („Направи и жртвеник за кадење,… па стави го спрема завесата, која виси пред ковчегот на сведоштвото, од каде што ќе ти се јавувам тебе. А Арон нека кади на него со кадиво направено благопријатно;… и од нив направи кадиво, миро варено, со умешноста на мироварец, чисто и свето…тоа ќе биде голема светиња“(Исх. 30, 1,6-7,35-36).

Пред ракотворните светињи, исто како и пред луѓето на Библијата (кои исто така не се Творецот, туку твар) се правеле поклони: „Ќе се поклонам на Твојот свет храм“ (Пс. 5, 8; Пс. 137, 2). Му се поклониле браќата на Јосиф. „Со вера Јаков на умирање го благослови секого од синовите на Јосифа и „им се поклони, потпирајќи се на врвот од жезолот свој” (Евр. 11, 21). И Соломон им се поклонувал на неговите гости (3 Цар. 1, 47), и на царот му се поклонувале (53). Авраам се поклонил пред народот (Бит. 23, 12). Кога Петар влегувал, Корнилиј го пресретнал и му се поклонил, паѓајќи пред нозете негови (Дела, 10, 25). Господ ѝ рекол на  Црквата во Филаделфија: „ете, ќе направам да дојдат и да се поклонат пред нозете твои и да познаат, дека Јас те засакав“ (Откр. 3, 9).

Ако секој поклон се разбира како пројавување на религиозно поклонение, кое Му припаѓа само на Творецот, тогаш сите луѓе на Писмото тешко згрешиле. И протестантот, кој со кимнување на главата го прави својот поздрав, исто така прави грешно „поклонение“.

„Поклонувањето“ како религиозно „самопосветување“ треба да се разликува од „поклонот“ како физичко изразување на почит. Во спротивно, забранувајќи ги поклоните пред иконите, треба да се објави војна и на поклоните при средбите со луѓето.[5]

Треба да се разликува поклонението како целосно посветување на животот и поклонението како знак на почит, уважување, благоговение. Всушност, тоа и било објаснето на VII Вселенски Собор: поклонување – на Бога; на иконите – само почитување. За православното богословие, заповедта „само на Господ Бог твој поклонувај му се, и само Нему да му служиш“ го запазува целото свое значење. „Самите себе, еден со друг и сиот наш живот на Христа Бога да го предадеме“, и притоа да ги почитуваме оние знаци, кои во земното туѓинување ни напомнуваат за нашиот животен призив.

И тука се појавува седмото прашање: Може ли да се размислува, дека поклонението, кое се прави пред образот, се прима од Бога?

Тука би сакал да им го напоменам на протестантите местото, кое тие најмногу сакаат да го цитираат при изобличувањето на иконопочитувањето: „Бога никој никогаш не Го видел“ (1 Јн. 4, 12). Дали ја разбираат целата сериозност на тоа тврдење? Затоа што тоа значи дека сите пророци на Стариот Завет, никогаш не Го виделе Бога. Значи ли тоа, дека тие воопшто ништо не гледале? – Не. Многу одлучно, во Писмото се тврди, дека Пророците имале и „виденија“, а не само „слушанија“. А кого го гледале, ако не Го гледале Бога? Освен тоа – како да се совпадне тврдењето на ап. Јован „Бог никој, никогаш не го видел“ (Јн. 1, 18) со многуте виденија на Авраам и Мојсеј? Бог не можеле да Го видат. Туку Го гледале – Синот. За да се разбере тоа, треба да се има предвид, дека апостолите (и целата ранохристијанска литература) често го употребуваат зборот „Бог“, зборувајќи за Отецот. Така – Отецот никој од праведниците на Стариот Завет не Го видел (како и од Новиот). Тие го виделе Синот, Кој е… „образ на Неговото суштество“ (Евр. 1, 3).

Значи, секое поклонување на Бога во Библијата и во христијанскиот свет – е поклонувањето преку образ: на невидливиот Отец, преку јавениот Син.

Од Синот (Логосот) бил создаден светот. Од Синот бил даден Стариот Закон. Синот го искупил човештвото со Своето воплотување, страдања и воскресение. Од Синот и ќе се изврши последниот Суд на крајот на созданието.

Втората теза од претходниот пасус има потреба од појаснување. Од Јоаким Флорски, до Берѓаев се провлекува една убава идеја за тоа, дека Стариот Завет – е епоха на откровение на Отецот; Новиот Завет – е откровение на Синот, а сега настапува ера на третиот Завет – ера на откровението на Духот. Убава шема. Но, несовпадлива со Писмото. Во тоа и е работата, што Стариот Завет – исто така е време на откровение на Синот. За да стане тоа појасно, ќе пробаме да го појасниме статусот на Оној, Кој се нарекува во Стариот Завет Јехова.

„Му се јави [на Мојсеj] ангел Господов во огнен пламен во една капина. Мојсеј, кога виде, се зачуди на тоа видение; и кога се приближи да разбере, пристигна до него гласот Господов: »Јас сум Бог на татковците твои… Тој, Мојсеј… Бог преку ангелот, кој му се јави во капината, го прати за началник и избавител“ (Дела 7, 30-35). Но, имено Оној, Кој зборувал од капината и Се нарекол себеси Јахве: „ А кога виде Господ дека тој доаѓа да види, извика Господ од капината и рече…“ (Исх. 3, 4)!

Според Павле, Мојсеј зборувал со „Ангелот, кој му зборувал на гората Синај…“ (Дела 7, 30-36). Сепак, Мојсеј на Синај зборувал со Бога: „Се искачи Мојсеј кај Бога на гората, и го повика Бог велејќи“ (Исх. 19, 3).

Стариот Завет јасно зборува, дека Законот даден на Мојсеја е непосредно (директно) од Бога. А апостол Павле настојува: Законот „предаден преку Ангелите, преку рака на посредник“ (Гал. 3, 19).

Сепак, токму во (и во самиот) Стариот Завет, има доста такви места, каде што Ангелот се покажува дека е Бог, Јехова: „Ангел Божји ми рече во сон: Јаков… Јас сум Бог, Кој ти се јави во Ветил“ (Бит. 31, 11-13).

„Но Бог го чу гласот на детето од местото каде што беше, и ангел Божји ѝ викна на Агара од небото и ѝ рече: „Што ти е, Агаро? Не плаши се, бидејќи Господ го чу гласот на детето оттаму, каде што е. Стани, крени го детето и фати го за рака; оти од него ќе направам голем народ.” (Бит. 21, 17-18). Значи, кој ќе произведе народ од Исмаил? Кој е тој „Јас“? А во следниот стих уште се вели, дека имено „Бог“ ѝ помогна на Агара. „Бог пак Му рече на Авраам… И за Исмаил те услишав: и ете, Јас ќе го благословам и ќе го пораснам, и… ќе направам од него голем народ“ (Бит. 17, 19-20).

„И пак ѝ рече ангелот Господен: „Ете ти си бремена и ќе родиш син, и ќе го наречеш со името Исмаил;… „Тогаш Агара Го призва името на Господа, Кој ѝ зборуваше, и рече: „Ти си Бог, Кој милостивно погледна на мене,” зашто рече: „Пред себе Го видов Оној што ми се јави.” (Бит. 16, 11,13).

Ете, Авраам се спремаше да го принесе како жртва Исаака: „Но ангел Господен викна од небото, и рече: „Аврааме! Аврааме!”… „Не кревај рака своја на детето, и не прави му ништо! Еве, сега знам, оти се плашиш од Бога штом не го пожали ни саканиот свој син заради Мене.” (Бит. 22, 11-12). Но Авраам, не му принесувал жртва на Ангелот, туку на Бога, како што е и тука потврдено. „Се колнам во Себе – вели Господ – кога така направи, и не го пожали саканиот свој син заради Мене. Навистина, Јас ќе те благословам и преблагословам“. (Бит. 22, 16)

А со кого се борел Јаков? „Ти се бореше со Бога“ – му било речено (Бит. 32, 28). Но, пророкот Осија, како нешто друго да знае: „а кога порасна, тој се бореше и со Бога. Он се бореше против Ангел – и го победи; заплака и Го замоли; во Ветил Он нè најде и таму зборуваше со нас. А Господ е Бог Саваот; Јехова е името Негово“ (Ос. 12, 3-5).

Кој е Богот Јаковов? Својот син Јосиф, Јаков го советува со овие зборови: „Бог, пред Кого одеа татковците мои… Ангел, кој ме избавува од секое зло, да ги благослови овие деца“ (Бит. 48, 15-16). Не е кажано „да ги благословат“, туку „да ги благослови“ – Бог повторно се покажува како да е исто, што и Ангелот.

Кој го извел од Египет? – Секако, Бог: „Вака вели Господ, Бог Израилев: Јас ве изведов од Египет? (Суд. 6, 8). Но повторно „Ангел Господов дојде од Галгал во Бохим … и рече… Јас ве изведов од Египет и ве воведов во земјата…“ (Суд. 2, 1).

Ете уште една средба, во која Ангелот станува Бог: „И му се јави [на Гедеон] Ангел Господов и му рече: Господ е со тебе, силен човеку… Господ, погледна на него и рече…“ (Суд. 6, 12,14).

Еврејскиот збор maleax и грчкиот ангелос, не содржат во себе укажувања на некој создаден дух, учесник во небесната хиерархија, во смисла на најнова христијанска ангелологија. Тие значат само „пратеник, емисар“. Тие зборови може да им се припишуваат на луѓе, кои ги претставуваат интересите на нивните господари. Затоа, именувањето на некого како ангел, не значи дека задолжително припаѓа на хиерархијата на небесните тварни духови.[6] Самиот Син Божји, кај Исаија се именува „Ангел на Великиот Совет“. Христос е Ангел во односот кон Отецот: „Како што Ти Ме прати Мене, така и Јас ги испратив во светот“ (Јн. 17, 18). Христос Самиот е апостол на Отецот, пратеник на Отецот, Ангел на Отецот. Имено Слово на Отецот, Ангелот на Јехова се нарекува во Стариот Завет „Бог на Авраама, Бог на Исака и Бог на Јакова“ еднаков со Јехова. И тој Ангел, станал човек во Христа[7].

Оттука извлекуваме (имаме) два важни заклучоци. Едниот – за „Јеховините сведоци“. Ако вие се откажувате од Светата Троица, ако вие сметате дека треба да се поклонувате на Бог Јехова, но не треба да го сметате Христос за Бог – ќе се најдете во противречност со Библијата. Библијата или дозволува да се смета, дека Јехова е Христос, а Христос е Бог, или пак, ќе треба да се смета, дека и Христос не е Бог, и Јехова не е ништо повеќе од ангел. И да се биде „Јеховин сведок“ означува да се биде само сведок на ангел.

Вториот заклучок – за протестантите. Поклонувањето, кое го извршувале луѓето во Стариот Завет било насочено кон „Малеах Јехова“ – Ангелот-Синот, кој „е образ на невидливиот Бог“ (2 Кор. 4, 4). Поклонувањето, кое се покажувало кон образот, се примало од Отецот? „Авраам не ја видел природата на Бога, но образот на Бога, и паднал и се поклонил“ – појаснува свети Јован Дамаскин.[8] Бог го примил тоа поклонение и стапил во Завет со Авраама. Значи – Бог може да го прими поклонението, кое се прави пред Неговите образи. Честа, која му се прави на Христос, се прима од Отецот. Честа која му се прави на образот, се искачува кон првообразот.

И последното, осмо прашање, кое треба да го разгледаме. Можат ли изобразувањата  (иконите) да бидат свештени и чудотворни?

Библијата ни раскажува и за тоа. За да се направи сè што припаѓа на скинијата, вклучувајќи ги и иконите на херувимите, Бог го исполнил Веселиил со Дух Свет (види Исх. 31, 1-11). Кога пак скинијата била готова, Мојсеј добил заповед од Бога: „па земи елеј за помазание, и помази ја скинијата и сè што има во неа: и освети ја неа и сите принадлежности нејзини, па ќе биде света“ (Исх. 40, 9). А во бројот на принадлежностите влегуваат и претставите на херувимите; следствено, иконите на херувимите се свети и осветени.

Слично и во православието се смета, дека иконописот е служење, кое бара духовна сосредоточеност и благодатно богоопштење. Слично и во православието иконите се осветуваат, а не само да се поставуваат во храмот.

И како што во старозаветното време Бог дејствувал преку изобразувањата („Ќе ти се откривам… меѓу херувимите“ – Исх. 25, 22), така Тој дејствува и до денес преку иконите. „Еднаш кога се оддалечив пред пречистиот образ на Онаа Која што Те роди… Ти Сам, пред да станам, стана видлив за мене во моето бедно срце, правејќи го светлина. И тогаш дознав, дека Те имам во себе познавателно“ – вели за својот духовен опит преп. Симеон Нов Богослов[9].

За тоа, дека Бог може да прави чуда преку светите икони, Писмото зборува многу јасно. „И направи Мојсеј бакарна змија и ја закачи на знамето како знак, и кога некоја змија ќе каснеше некој човек, тој штом ќе ја погледнеше бакарната змија, остануваше жив“ (Бр. 21, 9). На јазикот на православното богословие, тука отворено може да се зборува за чудотворноста на свештените изобразувања. И ако не образот на Спасителот, туку на непријателот на родот човечки[10] можел да дејствува „за заштита“ – луѓето кои ќе погледнеле во лицето на образот на нивниот непријател и обраќајќи се за помош на вистинскиот Бог, се исцелувале – зарем не би било поприродно да се очекува помош од образот на вистинскиот Спасител?[11]

Чудотворен бил и ковчегот со херувимите: може да си спомнеме на преминувањето преку Јордан – реката се разделила кога се допреле нозете на свештениците, кои го носеле ковчегот (види. Нав, 3, 15); може да се сетиме и на носењето на ковчегот околу ѕидините на Ерихон (Нав. 6, 5-7).

И така, почитувањето на светите изобразувања – е возможно. Никој од пророците не ги укорувал јудеите за свештените образи, кои биле во храмот. Пророците забрануваат да се прават слики на „други богови“. Но, врз која основа, зборовите кои ги изобличуваат сликите на незнабожечките богови, може да се сметаат точни и за изобразувањето на Христос? Треба „да се разликува свештеното од несвештеното и нечистото од чистото“ (Лев. 10, 10). Постои „скинијата на Давида“ (Дела 15, 16) и „скинијата на Молоха“ (Дела 7, 43); постои „чаша Господова“ и „чаша бесовска“, „трпеза Господова“ и „трпеза бесовска“ (види 1 Кор. 10, 21). И ако јазичниците имаат свои мистерии и свои „чаши“ – тоа воопшто не значи, дека христијаните треба да се откажат од Чашата Христова. Поради фактот, што и јазичниците имаат свои свештени книги (на пример, Ведите), воошто не значи дека ние треба да се откажеме од Библијата. Исто и постоењето на јазичничките идоли (и нивното отфрлање од пророците), не е никаков аргумент против христијанските икони.

Критичарите на православието бараат сличност во надворешното, а не во внатрешното. Да, незнабошците носат идоли на плеќите – но и евреите го носеле ковчегот на плеќите. Незнабошците палеле светилници – и евреите го правеле истото. Прашањето е во тоа, кого го чествувале? По надворешната сличност, може да се докаже сè што ќе ни текне: може да се поистоветат луѓето и животните (имаат нозе, јадат храна, имаат време за сон). Но, да се рече дека луѓето се само животни, би било премногу избрзано. Да се каже дека православните се исти со јазичниците – е просто неумно.

Не смее да се поклонуваме на тварта наместо на Творецот. Суштината на заповедта во забраната е да се претставува вистинскиот Бог по образот на јазичничките богови. Тоа православните не го прават. Другата смисла на библиската заповед – е во претпазливоста да не се обожуваат изработки од човечки раце. Таа смисла на заповедта се формулира вака: „не им се поклонувај и не им служи“. Сликата не смее да се сфаќа како Бог – тоа е точно. Конкретно, човек треба да помни, дека оној образ на Бога, кој тој го има во својот ум, не е Самиот Бог. Може да немаме икони и да бидеме идолопоклоници – зашто идолот ќе биде всаден во срцето на човекот. Можеме да ја измешаме реалноста на текстот на Писмото и реалноста на Бога, за Кого тоа зборува. Треба да умееме да го разликуваме Бога од Неговите тварни изобразувања. „Сите луѓе по природа се суетни, оние кои не Го познавале Бога, Кој постои од вечноста и, гледајќи ги Неговите дела, не Го познавале Него Создателот, туку ги почитувале за богови кои управуваат со светот: или огнот, или ветрот, или подвижниот воздух, или ѕвездениот круг, или силните води или небеските светила. Зашто восхитувајќи се на нивната убавина, тие сили ги почитуваа за богови, а тие требаше да познаат колку е Господ подобар од нив, зашто Он, Создателот на убавото – ги создал и нив“. (Прем. 13, 1-3). Ете дефиниција на незнабоштвото. Јазичништвото и идолопоклонството – е заборавање на Творецот пред убавината на тварта. Може ли да се каже, дека протестантите имаат поголемо „знаење за Бога“, отколку православните? Може ли да се каже, дека православните го заборавиле Бога и не умеат да Го разликуваат Бога од иконата?

Ќе ни речат: вашите парохијани не го знаат ова богословие, кое вие сега ни го изложивте, и иконите ги разбираат потполно јазичнички. Но, најпрвин, ајде да ги споредиме конфесионалните позиции по нашите учења, а не по гревовите на едни или други парохијани. А како второ, одете во храмот кај било која бабичка, која пали свеќа пред икона и прашајте ја: од што чека помош? Од даската, закачена на ѕидот, или од Оној, Чиј Лик е нацртан на таа даска? На Мајката Божја ѝ се моли таа баба пред иконата, или вели: „иконо света, помогни ми!“?  Па дури и да се најде таква парохијанка, која неправилно ги разбира православните принципи на иконопочитувањето – тоа сепак не е повод да се забранат иконите. Можно е, и може во православниот свет да се сретнат луѓе, кои се однесуваат кон иконата како кон идол – но зарем во протестантскиот свет нема луѓе, кои Библијата ја претвориле во предмет на своето професионално изучување, а Го заборавиле Живиот Бог? Луѓето го злоупотребуваат јазикот – зарем треба на сите да им се извади? Значи, не треба да се отфрлаат иконите, туку да се разјаснува православното богословие, православните принципи во однос на тие свештени изобразувања.

Протестантите пак, дури и признавајќи дека во православното богословие доста е основано почитувањето на иконите, својот последен аргумент го наоѓаат во крајностите на народната благочестивост: „Најпросветените христијани имале претстава дека не се поклонуваат на самата икона, туку на Оној, Кој е претставен на неа, но повеќето од обичниот народ не ја прави таа разлика и иконопочитувањето го претворил во идолопоклонство.[12] Но, врз таа основа, може да се забрани и читањето на Библијата, особено на Стариот Завет. Јеховистите го извитоперуваат Светото Писмо – зарем треба да се уништи Библијата? Грешките на луѓето – не се повод за забрани, туку за појаснувања.

Ќе ни речат: но Христос никаде не заповедал да се цртаат икони. Но, најпрвин ќе забележам, дека во Евангелието нема ни забрана да се сликаат слики од Спасителот. Апостолскиот собор во Ерусалим, разгледувајќи го прашањето за тоа, што од израелскиот религиозен закон треба да го исполнуваат не-евреите, кои го примиле Новиот Завет, оставил во сила само три заповеди: „Зашто на Светиот Дух и нам ни беше угодно веќе никакво бреме да не ви ставаме освен она што е потребно: да се воздржувате од принесување жртви на идоли и од крв, од удавено, од блудство, и да им правите на други она што вам не ви е угодно. Ако се пазите од ова, добро ќе направите. Бидете здрави!” (Дела 15, 28-29) . Предупредувањето за неизобразливоста на Бога не било потврдено од апостолите; откако Неизобразливиот станал видлив и Бестелесниот се воплотил, настојувањето на таа заповед би било чудно.

Како второ, ако некое дејствие не е претпишано директно во Писмото, тоа сеуште не значи, дека е грешно. На крајот на краиштата, Христос „никаде не им заповедал на апостолите да напишат дури ни краток збор, сепак, Неговиот образ е нацртан од апостолите, и се чува до ден-денес“ (преп. Теодор Студит[13]). Христос не заповедал да се пишуваат Евангелијата – но тоа не е повод да се забранат како „неевангелска востановеност“. Освен тоа, никаде во Новиот Завет не е кажано, дека треба да се чита Евангелието. Кога Христос заповеда „да се истражуваат Писмата“ (види Јн. 5, 39) – Тој зборува за старозаветните книги (новозаветните не постоеле). Никаде Павле не пишува: „вклучете ги моите посланија во составот на Библијата!“. Врз која основа христијаните ги вклучиле апостолските книги и писмата во библискиот канон, па дури и ги поставиле писмата на апостолите повисоко од книгите на древните пророци? Така што, протестантите немаат повеќе основа за новозаветните студии (за вбројувањето во Светото Писмо на книгите на Новиот Завет), од православните – за почитувањето на иконите. Велите, дека нема заповед за да се прават икони од Христос? – Нема ни заповед да се обесуваат таблички со натпис „Бог е љубов“.

Ќе ни речат: вашите примери се земени од Стариот Завет, а ние живееме во Новиот – и што ќе ни се тие древни херувими. Но, најпрвин, не го извадивме ние Стариот Завет за да зборуваме за иконите. Протестантите се повикаа на старозаветните заповеди за да спорат со нас. Во Новиот Завет нема ниту еден ред, кој го забранува изобразувањето на Христос. Протестантите одлучиле да ги стават во сила старозаветните заповеди на сите живописи. Затоа и ние се впуштивме во едно патување низ старозаветните страници. Протестантите сами ги избираат, како поле за дискусија – Старозаветните заповеди. И паѓаат на истите. Така што, не важи жалбата дека не е тоа полето.

А ако се пренесе разговорот во областа на новозаветните текстови, тука сам ќе ви поткажам: постои во Новиот Завет едно место, каде што употребувањето на зборот образ, носи отворено негативна конотација: „ И ги мамеше жителите земни со чудата, што му беа дадени да ги врши пред ѕверот, велејќи им на жителите земни да му направат лик на ѕверот, кој што имаше рана од меч и остана жив. И му се даде да вложи дух во ликот на ѕверот, та да прозборува тој и да направи да бидат убиени оние, кои нема да му се поклонат на ѕверовиот образ“. (Откр. 13, 14-15).

Но, дури и да се поистовети оригиналниот грчки термин со рускиот збор икона, и тогаш, овој текст повеќе би зборувал за ползата на иконопочитувањето. Зашто, ако и небожествените духовни сили, богоборските духови успеваат да им ја пренесат својата сила на нивните образи – зарем Бог не е силен да им ја пренесе Својата благодат на Неговите икони?

Освен тоа – самото спомнување на лажните икони во Апокалипсот е пророштво за тоа, дека христијаните сè до времето на Антихристот ќе употребуваат икони. Тој ѕвер ќе излезе од бездната, не само да ги излаже јазичниците, но „ако е можно, и избраните“. Како може неговиот чудотворен образ да влијае на христијаните, ако христијаните немаат воопшто никакви слики? Ако на крајот на времињата сите христијани станат баптисти – со никакви слики, ниту со најчудотворни, нема да ги излажеш. Ако силите на злото се обидуваат да направат таква замка, значи меѓу христијаните (цврсти, до последно верни христијани) ќе има и такви, во чија свест ќе живее благоговејното почитување на чудотворните икони на Христос.

Замислете си, дека за време на ископувања се нашла некоја лажлива монета. Зарем може, од тоа да се тврди, дека во таа култура немало никаков монетарен систем? Поточно би било спротивното – доколку постои лажна монета, значи во употреба имало и вистински монети. Така и тоа, што во времето на антихристот ќе постои „образот на ѕверот“, значи дека за христијаните ќе бидат првични иконите, и тој природен поредок на работите ќе биде извитоперен од антихристот. Но, значи природното почитување на иконите ќе се сочува до крајот на историјата, и следствено, православните христијани ќе постојат до крајот на времињата.

Ќе ни речат: не можеме да го претставуваме Христос во Неговото воскреснато тело („Каде е тој уметник, кој ќе може да го претстави Христос воскреснатиот, Христос прославениот? Прочитајте ја првата глава на Откровението на Јован Богослов и ќе видите, дека да се изобрази Христос во сета Негова небесна слава е исто толку незамисливо, како што е незамисливо да се изобрази Самиот Бог, нетлеен, недостижлив. Да се изобразува Христос во Неговата земна понизност – е неразумно“[14]). Но, еднаш Марија Магдалена Го помислила воскреснатиот Христос обичен градинар. И кога Тома ги положилпрстите свои во раните на Христос, тешко дека го гледал оној образ, кој му бил покажан на Јован во Откровението.И Павле пишува, дека тој не сака да знае ништо друго, освен „Христос распнатиот“. Христос воскресна во истото тело, кое го прими од Марија. Тоа стана посветоносно – да. Но, така и православната икона со нејзината златна позадина и отсуството на сенки е поисполнета со светлина, од обичната слика. Христос не се срамел да прими тело – зошто христијаните треба да се срамат од телото на својот Господ? Најголемата слава на Спасителот – е во неговото љубовно смирение, во самоумалувањето на Творецот, заради Неговата твар. И целивајќи ја иконата на телото Христово – ние го целиваме смирението на Синот и љубовта на Оној, Кој „толку го возљуби светот…“[15].

Ќе ни речат: Бог е Дух, и треба да Му се поклонуваме духовно, зашто „Бог не бара служба од рацете човечки“. А православните со што се молат, кога стојат пред иконите? Со духот или со очите? Што значи „духовното поклонение“? Нека го опишат протестантите, и нека се обидат да укажат на некои негови движења, својства, пројави, кои би биле непознати на православните! Смешно е, кога напаѓајќи на православниот крстен знак, протестантите ни велат, дека при молитвата не треба „служба од човечки раце“ – и притоа самите, уште поактивно и понеумесно ги користат рацете во своите сопствени молитви (кревајќи ги, тресејќи ги или гестикулирајќи во своите молитви, песни и проповеди). Иконата барем помага на духовното сосредоточување во молитвата, со тоа што го спречува потокот на разнообразни видливи впечатоци, кои непрестајно ни доаѓаат однадвор.

Ќе ни речат: „но постои кај православните култ кон „чудотворни икони“ – што значи, вие сепак признавате, дека имено иконата, даската може да прави чуда!“ Користејќи го тој аргумент, протестантите цитираат една редовна фраза, за вероучителна теза. Православното богословие настојува, дека Бог – е Единствен „Кој прави чудеса“. Но, Господ не се наметнува со Своите чуда на неверниците, туку ги пројавува Своите дела кон оние, кои се обраќаат кон Него. Молитвата пред иконата е еден од знаците на таквото молитвено обраќање на човекот кон Творецот. Иконата му помогнала на човекот да го собере и да го излие своето молитвено чувство и својата молба пред ликот на иконата. Прозбата била обратена кон личноста на Оној, Кој е претставен на иконата („со очите гледајќи го образот, со умот се искачуваме кон првообразот“). И како одговор на таа молитвена упорност, Господ прави чудо, ја испраќа Својата благодат, чие обновувачко и запазувачко дејство човекот го чувствува во срцето и животот.

Но, доколку тој своето срце Му го отворил на Бога пред иконата, тогаш и текот на благодатта се чувствува, како да излегува преку тој драг Лик, пред Кого човекот се собрал во молитвата. Бог Лично го прави тоа чудо, и само Тој е извор на благодатната енергија, но таа чудотворна енергија на Прoмислителот се пројавува преку едни или други земни реалности и околности (преку иконите и светата вода, моштите на светителите и зборот на духовникот, евангелската страница и знаците во природата и историјата). Од каде влегува светлината во собата? – Од прозорецот. Дали прозорецот е извор на таа светлина за собата? – И да, и не. Не ја произведува прозорот светлината, не ја создава стаклото светлината, но низ тој прозор и низ тоа стакло светлината, која се појавила надвор од собата, влегува во неа. Иконата (како и Евангелието) е тој прозорец. Она, преку кое Господ го обраќа срцето на човекот кон Себе и преку кое Самиот ја подава Својата светлина, станува драго за обратеното срце и затоа благоговејно се почитува од него, како поврзано со чудото, како „чудотворно“.

Посложено – е чудотворството, не преку иконите на Христос, туку, на пример,на Богомајката или светителите. Чудото, да речеме, од Владимирската икона на Мајката Божја, богословски се опишува вака: Погледнувајќи на ликот на Богомајката, нарекувана „Владимирска“, човекот ја моли Богомајката да се застапи кај Нејзиниот Син за потребите на неговото срце. Бог, Единствениот Кој прави вистински чудеса, по молитвеното застапништво на Својата Мајка (да се сетиме, дека првото чудо на Христа – во Кана Галилејска – се случило по прозба на Марија), во одговор на молитвата, која била направена пред иконата на Богородица, ја јавува Својата милост. Така што, во вистинска смисла на зборот, „чудотворец“ е само Бог, а иконите – средство, преку кое Тој ги пројавува своите дела.

Но, зошто луѓето зборуваат за „чудата на иконите“? Тоа е обично скратување на сложните формули во зборови, и од тоа разговорно скратување не се гнасел ни Самиот Господ. Да се сетиме на Неговата заповед на Мојсеј: „излеј од сребро два херувими“. Зарем херувимите можат да бидат направени од човечки раце? Не, станува збор за изобразувања на херувимите. Веројатно, поточно би било да се каже „направи изображенија на два херувими“, а не само „два херувуми“. Но Господ рекол, како што рекол. Кажал онака, како што ние велиме. И во православното предание, покоректно би било да велиме само „Владимирската икона на Мајката Божја“ а не „Владимирската Богомајка“. Поточно би било да се каже: „Господ, по молитвеното застапништво на Својата Мајка, по Својата Промисла и по молитвите на руските луѓе преку Владимирската икона на Мајката Божја јави чудо, и ја заштити Москва од нападот на татарите“. Но, ние скратено велиме: „Владимирската Владичица ја одбрани Москва“. Ако некој сака да нè прекори за таквото користење на зборовите – најпрвин нека ја извади и библиската страница за „правењето на херувимите“ и нека издаде закони, кои го забрануваат скратувањето на фразите, својствено на сите јазици, кое е неразделно од човечката способност да размислува и разбира.

Ќе ни речат: но може да се молиме без икони! И тука јас, конечно ќе се согласам: да, можеме. Но забележете, до што се сведи нашиот дијалог. Тој започна со нападот на протестантите за тоа што православните имаат икони, а завршува со молбата: „Добро, молете се, како сакате, но барем нам дозволете ни да се молиме без икони: не сме навикнати на нив!“.

И православниот може да се моли без икони. Една жена, за време на гонењата, испратена во логор, на која ѝ било забрането не само да го посетува храмот, но и да се моли, си направила крст од две сламки, врзани со тревка. Тоа бил целиот нејзин иконостас. Штом ќе се појавеле гледачи (а кај неа влегувале често), крстот се стегал во рацете.

Може да се молиме без икони. Но, иконата помага во молитвата. И помага, не само на почетниот, „детски“ степен. Колку е повозрасен човек во духовниот живот – толку повеќе знае да ја цени канонската, вистинската православна икона. Започнувајќи од детските цртежи и изразито-сентименталниот „католички“ кич, тој се учи да ги цени творбите на великите иконописци од Византија и древна Русија. И не ја цени нивната уметност, туку нивната молитвеност. И ете го парадоксот, чие осмислување излегува надвор од рамките на оваа статија, но кој треба да се забележи: врвовите на православниот иконопис биле создавани од исихастите – вршителите на безмолвната, умната молитва. Добрата канонска православна икона најмногу се цени од монасите, односно, од оние, кои умеат да се молат во своето срце, без никакви надворешни гестови и зборови, оние, кои се крајно „скржави“ во надворешното изразување на емоции и крајно строги во верата – токму тие ја ценат вистинската икона, токму тие и ја прават.

Протестантите во молитвата не користат икони. Значи нивниот суд по тоа прашање не е авторитетен: не можеш да судиш за она, што сам не си го доживеал. Протестантите често (и точно) велат, дека атеистот нема вистински опит на Средба, за да може да суди за битието или небитието на Бога, за вистинитоста или невистинитоста на Евангелието. Истиот аргумент, православниот може да им го обрати на протестантите: отсуството кај вас, на молитвениот опит на општење со светителите и Мајката Божја, отсуството на опитот на литургиската православна молитва не е доволен услов, за да ги обвините православните дека нивната молитвена пракса е измислена.

Да, практиката – е критериум за вистината. Чудотворството преку иконата и по застапништвото на Светителите е факт, кој многукратно и изобилно се потврдил во целата црковна историја. Преку тие чудеса луѓето се обраќале кон евангелската вера, во нив се пробудувале покајанието и радоста во Христос Спасителот. Ако тој многувековен опит не се сместува во рамките на баптистичките богословски теории – полошо за нив. Ќе приведам едно сведоштво за тоа, дека иконата – е помошничка во молитвата: „Тешко е да се молиме без икони. Иконата го собира во себе вниманието на молитвата, како лупата што ги собира расеаните зраци во една огнена точка“[16]. А што има такво во иконата и во нејзиниот јазик, што ѝ помага на молитвата – е посебно прашање. [17]

Иконата ја придружува Црквата во текот на целата нејзина историја, и започнува далеку пред VII Вселенски Собор. На сите им е познато, на пример, дека италијанските градови Помпеја и Херкуланеум биле срушени во 79-та година. Дури по протестантските мерки, тоа е уште време на апостолската, неизвитоперена Црква. Не сите апостоли, до таа година, биле заминати од нашиот свет. И така, при раскопувањата во тој пеплосан град биле најдени ѕидни цртежи на библиски теми и изобразувања на крстот. [18]Пронаоѓањето на траги на христијанско присуство во Херкуланеум е уште поинтересно, поради тоа што, како што се знае (Дела 28, 13), апостол. Павле проповедал во Путеол, на 10 км од Помпеја. На спротивниот крај на Римската империја – катакомбите Дура-Европос (денес Источна Сирија) – од II век, до нас дошле други фрески од катакомбните христијани (на пример, со ликот на Дева Марија)[19]. Иконата влегла во животот на Црквата природно, без официјални решенија и без трактати, кои ја докажуваат нејзината допустливост. Познатиот византолог Андреј Грабар специјално го забележува тој поразувачки факт: со секоја деценија од IIдо IV век, се умножува бројот на споменици на ранохристијанската уметност кои доаѓаат до нас, а во писменоста, речиси нема никакви траги за иконопочитувањето. Понекогаш само се слушаат гласови со иконоборска содржина (кај Климент (Стромати, 6, XVI, 377), Евсевиј (Посланието до Константина), Епифаниј (Панариј, 27, VI, 10) и на Елвирскиот собор). Но нема текстови, кои го објаснуваат и пропишуваат иконопочитувањето. „Се создава впечаток, – пишува А. Грабар, – дека ставот на иконопочитувачите немал потреба од адвокати, кои би се зафатиле да го основаат изобразувањето“.[20]

Спомнување на иконопочитувањето во литературата од тој период – имало (кај бл. Августин, св. Григориј Ниски и др.) И дури кога императорската власт како своја политика го зела иконоборството, црковниот разум дал систематско објаснување на иконопочитувањето. VII Собор имено го објаснил иконопочитувањето, а не го вовел во практика. И тој не „наредил преку специјални канони луѓето да се поклонуваат на иконите, без соодветно објаснување, затоа што било неопходно“, како што им изгледа на баптистичките агитатори[21]. Соборот имено го објаснил, го обосновил иконопочитувањето – и притоа, не го направил тоа во контекст на обред, туку го поврзал осмислувањето на иконата со самата суштина на христијанството, како вест за Словото, кое станало плот.

И така, православните не се „поклонуваат на иконите“, заборавајќи ја библиската заповед. Ние сме сосема свесни за своите дејствија. Повторно и повторно црковното богословие им напомнува и на самите православни, и на нашите критичари за православните принципи на иконопочитување. Само со неупатеност може да се објасни увереноста на баптистот П. И. Рогозин, кој вели дека „утврдувањето на иконопочитувањето во каноните, црквата повеќе не се занимава со тоа прашање ниту во црковните дефиниции, ниту во богословието, па затоа, враќањето кон вистината за црквата е тешко и непосакувано“.[22] Рогозин живеел надвор од Советскиот Сојуз, и доколку имал барем мала почит кон предметот кој го критикувал (то ест, кон Православната Црква) – без никакви тешкотии би можел да ги најде книгите на о. Сергеј Булгаков, на о. Павел Флоренски, на Евгениј Трубецкој, Л. Успенскиј, А. Грабар, В. Лоски – автори на најпознатите книги на нашиот век, посветени на богословието на иконата. Рогозин пишува, дека секоја полемика по тоа прашање „е тешка, ризична, и неисплатлива“. Точно е. Но тешка и ризична е секогаш за протестантското богословие, а не за богословски образованиот православен верник.

Протестант кој е пообразован и со помалку предрасуди од Рогозин, при запознавањето со православното богословие за иконата, поскоро ќе ги повтори зборовите на блажениот Августин, кој вака ги опишувал во „Исповедите“ своите чувства во моментот, кога сфатил, дека неговите претходни напади на Црквата немале никаква основа: „Јас поцрвенев од срам и се израдував, што толку години сум лаел, не на Православната Црква, туку на измислиците на телесното мудрување. Јас бев дрзок нечестивец: требаше да прашувам и учам, а јас обвинував и тврдев… Дали Твојата Црква ја учи вистината, сè уште не знаев, но веќе видов, дека таа не учи за она, кое јас го опсипував со тешки обвинувања“.

Како заклучок на разговорот за иконата, сакам да искажам еден мој став, повеќе упатен до православните, отколку до протестантите. Јас мислам, дека протестантите не потпаѓаат под анатемата на VII Вселенски Собор.

Да, тие не ги почитуваат изображенијата и формално може и кон нив да се однесе решението на соборот: „Верувајќи во Единиот Бог, воспеван во Троица, со љубов ги прифаќаме чесните икони. Оние кои постапуваат поинаку, да бидат под анатема![23]“ Но, работата е во тоа, што за Соборот, тоа не бил спор околу обредите. Аргументацијата на тие иконоборци била „христолошка“. Нивната теорија претпоставувала, дека човечката природа на Христос толку се растворила во Неговата Божествена природа, што веќе е невозможно да се изобразува Христос. „На што се поклонувате вие?“ – ги испрашувале иконоборците православните. „На божеството Христово? Но тоа – е неискажливо, и значи вашите слики не ја постигнуваат целта. Или пак се поклонувате на Неговото човештво – но тогаш се поклонувате на нешто, што не е Бог, и вие, најпрвин сте јазичници, а потоа несторијанци, кои го разделуваат Христос на два дела“[24].

Православните пак одговарале: ние не се поклонуваме ни на едното, ни на другото. Ние се поклонуваме на Едната Богочовечка Личност на Христос. Во молитвата ние не се обраќаме „кон нешто“, а кон „Некого“, кон Личност, кон Живиот и Личносен Бог, а не кон безлична природа. И во таа мера, во која иконата ни помага да се обраќаме кон Личноста на Богочовекот – во толкава и ја примаме. Што има заедничко меѓу портретот и човекот? Тоа, што при средбата со самиот човек и при гледањето на неговиот портрет, ние го произнесуваме истото име: „Ова – е Петар“. Иконата како образ, е едно со Првообразот во името, во именувањето на Личноста на Оној, Кој е изобразен на неа.[25] Затоа, на каноничната православна икона мора да постои напис – името на изобразениот. И така, иконата постои за молитвата и имено во молитвата, која човекот ја обраќа кон Бога и во која ја реализира својата духовна предназначеност.

Споровите околу иконите допирале до најголемите длабочини на христијанското богомислие, го допирале прашањето, како се соединиле божественото и човечкото начело во Христос. Соборот покажал, дека аргументацијата на иконоборците води кон лажна претстава за Христос, кон ерес – и затоа ги осудил. Дотогаш, додека прашањето за почитувањето на иконите не било најтесно поврзано со прашањето за воплотувањето на Бог во Христос – Црквата допуштала различен однос кон иконите. Таа не забранувала да се користат образи за проповед и за молитва на оние, кои од тоа имале полза, и не ги принудувала кон тоа христијаните, кои се плашеле дека незнабожечките предрасуди кај народот се сеуште премногу силни, да би можело безбедно да се поставуваат ракотворни изобразувања на свештените настани.

Денес пак, протестантите, главно целосно се согласуваат со православното учење за Христос и за Св. Троица (иако, и самите не се толку свесни за тоа, зашто малку се интересираат за високото богословие и историјата на догматскиот развој на Црквата). Затоа, нашиот спор за иконите стана „побезопасен“ – стана спор за разбирање на едни или други текстови од Писмото (неизбежен спор, кој секогаш присуствувал во христијанското богословие) и за обредите. Ние не го анатемисуваме св. Кипријан Кипарски, кој во IV век, три века пред VII Вселенски собор го отфрлал иконопочитувањето, зашто сфаќаме, дека тоа била негова лична позиција, по тоа прашање, кое тогаш се гледало како прашање за вид на благочестивост (во неговото фундаментално богословие, св. Епифаниј бил несомнено православен). Можеби, исто така треба да се однесуваме и кон избувливото-неупатено „иконоборство“ на современите баптисти. Можеби, кон нив можеме да ги примениме зборовите на Августин: „Главно – е единството, второстепено – разнообразноста, и во сè – љубовта“.

Нас не нè разделува прашањето за иконата. Туку прашањето за Евхаристијата. А тоа прашање не е обредно. Тоа е прашање за Таинство: не за симболите и образите за Христа, туку за средбата со Него Самиот.

 

+ + +

 

Погоренаведените расудувања им се јасни на луѓето, кои веќе имаат изградено вкус за библиски истражувања. Тие ќе им бидат јасни и на протестантите. Но постои уште огромен круг на луѓе, кои малку отстрана гледаат и на православието и на протестантизмот. Тие веќе слушнале од некој познат, кој се нашол во секта, за површниот протестантски аргумент за тоа, дека „Бог никој никогаш не го видел“, но со тоа, тој само им ја одзел симпатијата кон православието, а не им го зголемил интересот ниту кон протестантизмот, ниту кон Библијата.

Кон нив – посебен говор со небиблиска (небиблиска не значи антибиблиска) аргументација.

Протестантската теза, која настојува на буквално исполнување на заповедта „не прави никаква слика“ е многу посилна, отколку што им изгледа на самите протестанти. Тоа е оној случај, кога за да му се наштети на соседот, се пали сопствениот дом, заедно со целиот град. Зашто, буквалното толкување на таа заповед ја уништува цеосно и човечката мисла, и целата светска култура. Човекот живее во светот на „икони“, во светот на образи. Ние гледаме само „работи-за-нас“ и немаме пристап во светот на „работите-во-себе“. Ние го спознаваме светот преку давањето на имиња, и секое познание е создавање некој образ, претстава за еден или друг процес, феномен, настан. Ние живееме во свет на образи, свет на одрази, огледала, поставени насекаде во нашата култура. Зборот – е претстава за некој предмет (поточно, „зборот – не е образ на предметот, туку образ на образот“[26], тоа е образ, кој се раѓа од нашата претстава за некој предмет и кој е повикан да ја пренесе таа претстава). Гледам друг човек – и фактички, имам работа со образот на тој човек, кој е во моите очи, во мојот ум и срцето (а кога го слушам неговото име – тој негов образ, кој веќе се составил кај мене и се запомнил, испливува во свеста). Всушност секој човек (освен јуродивиот) се грижи за тоа, каква претстава ќе имаат другите за него, и дури и човекот, кој не ги читал книгите на Карнега, се стреми кон создавање на свој добар образ.

Писателот создава образи на своите ликови. И ако буквално се разбира заповедта „не прави никаков образ“, тогаш, очигледно е и дека „образот на Евгениј Онегин“ треба да се уништи. Живописот не се прави само од бои. Постои живопис со музика и живопис со збор. Владимир Набоков во Берлин, во 1927 г. напишал песна, во која со неколку заклучни зборови, нацртан е токму живописен образ:

Има ноќи: само што ќе легнам,

Во Русија креветот плови,

И кон непријателот ме носи,

Непријателот, кој ме лови.

Ќе се разбудам, и во темница, од столот,

Каде што кибритот и часовникот лежат,

Во очи, како упорен нишан

Гледа исправениот час.

Ги покривам со рацете градите и вратот –

Сега-сега, ќе пукне во мене тој! –

Не смеам ни поглед да тргнам,

Од кругот на распалениот оган.

Стаписаната свест

Ќе ја допре биењето на стрелките,

И со успешното ослободување,

Повторно чувствувам покров.

Но срце мое, колку ти би сакало,

Навистина да беше тоа:

Русија, ѕвездите, ноќта кога нè стрелаа,

И вишновиот обоен праг!

 

Секако, и Библијата е икона. Само образот на Творецот, таа не го пренесува со бои, туку со зборови. Секоја проповед предава некој образ на Бога, некоја претстава за Бога, за човекот, да го обрати својот срдечен поглед кон Самиот Создател. Но истото го прави и иконата. Не случајно, преп. Јован Дамаскин, обосновувајќи го почитувањето на иконите, напомнува за почитувањето на свештените книги: „Се поклонуваме, почитувајќи ги книгите, благодарение на кои го слушаме словото Негово“.[27] Исто така, скинијата во Стариот Завет е икона на Новиот Завет – „образ на денешното време“ (Евр. 9, 9), „сенка на идните блага“ (10, 1). Настаните од Свештената историја се иконични.

Прв иконописец пак, бил Самиот Бог. Неговиот Син – е „образ на Неговата ипостас“ (Евр. 1, 3). Бог го создал човекот како Свој образ во светот (во грчкиот текст – како икона). Тајната на иконата објаснува еден друг литургиски обред – кадењето. Во храмот, свештеникот при кадењето се поклонува и ги кади и луѓето, и иконите. Тоа се два вида на образи. Во човекот, образот Божји е личноста, разумот, способноста за творештво и слобода. Почитувајќи го во другиот образот Божји, јас ја почитувам неговата слобода и богосиновско достоинство, оние Дарови, кои Господ му ги дал на мојот брат.Јас можам да не ги гледам тие дарови, можам да се однесувам со осудување, презир или со ладна рамнодушност – на емотивно ниво – кон тој човек. Но догмата му напомнува на мојот разум: во тој човек, во секој човек, нема помалку тајни, отколку што има и кај тебе самиот. Почитувај го, не неговото дело во светот, почитувај го Божјото дело во него – образот кој му е подарен од Бога. Или, ако се поклонам при средба со човек, и јас правам јазичнички обред?

И значи повторно треба да се сетиме, што кажал Седмиот Собор за иконата: Постои поклонение, кое е сецело служење – и тоа му припаѓа само на Бога, и постои поклонување како почит, како оддавање на чест – и тоа е дозволиво, во однос кон образот. Инаку, втората заповед на Мојсеј ќе влезе во директна противречност со петтата: „Почитувај ги таткото твој и мајката твоја“.И во четвртата заповед – „почитувај ја саботата“. И така, сè што излегло од Божјите раце и сè, што напомнува на Него, е достојно за благодарење и почит.

Може ли, гледајќи ги ѕвездите, да го славиме Творецот? Може ли, со очите гледајќи на земното, со умот да го воспеваме Небесното? Истиот Набоков има строфа, која православниот може да му ја прочита на протестантот: „Дозволи ми да живеам, да Го барам Творецот во тварта“ („Родина“ [Татковина]). И природата може да биде посредник во религиозниот раст на човекот, кога со својата убавина и величие извлекува од неговото срце молитва кон Создателот.

И ако човекот си прави знаци за потсетување, образи, за почесто да го обраќа својот ум кон Единствениот Творец – каде е тука незнабоштвото? Иконата, како и светот, како и Писмото, е твар, која зборува за Творецот. Само за неверникот, иконата на Рубљов, зборува за Рубљов; за верникот, таа пред сè зборува за Христос: „Така треба да свети пред луѓето и вашата светлина, за да ги видат вашите добри дела и да Го прослават вашиот Отец Небесен“ (Мт. 5, 16). Ете: ги гледаат вашите дела, а не ве прославуваат вас, туку Отецот. Така што, секое добро дело на христијанинот, исто така е икона, која Го јавува и прославува Бога.

И Евангелието е дело на човекот, кое ни го јавило образот на Христа, само напишан не со бои, туку со зборови. Ќе го чува ли протестантот Евангелието на недолично место? Ќе почне ли на страниците на Библијата да си чкрта, или самата Библија да ја користи како подлога за некакви други потреби? Ќе ја осуди ли тој желбата на човекот, кој откако ќе го прочита Евангелието, од срдечна радост и благодарност ќе ја бакне драгата страница? Зошто тие чувства да не можат да се пројават пред ликот на Христос, насликан на друг начин? Или критиччарите на православието сериозно сметаат дека ние се поклонуваме на дрвото и на боите? И дека не чекаме помош од Бога, туку од дрвената даска?

Како заклучок, ќе приведам еден животен пример. Мажот, кој се наоѓа долго време далеку од домот, вади фотографија од сопругата и ја бакнува. Има ли право неговата жена да се сомнева, дека тој има нечиста страст кон хартијата и ја изневерува, и да побара развод поради гестот на мажот ѝ? Но зошто тогаш Бога да го сметаме за понеразумен од љубоморната жена? Зарем протестантите сериозно веруваат, дека Христос се гневи на оној, кој со љубов и со молитва се поклонил пред Неговото распетие?

Својот образ на благочестие не смееме да им го наметнуваме на другите, но и да го гледаме во другите најлошото, без да се обидеме да ги разбереме мотивите за нивното дејствување – не е ништо друго, освен фарисејство. Може човек да биде христијанин и да живее според Евангелието, без да има живописни образи (православните, молејќи се во логорите, каде што немало икони на Христос, не престанувале да бидат православни). Но со главната заповед на Евангелието – заповедта на љубовта – тешко може да се смести практиката да се обвинуваат другите христијани за незнабоштво, затоа што на поинаков начин го изразуваат своето благоговение пред Едниот и Ист Господ.

[1]Во тоа, православието суштински се разликува од католичката црква, која едноставно ја исклучила заповедта „не прави идол“ од своите катихизиси и за да го зачува бројот на 10-те Мојсееви заповеди, ја разделила 10-та на две, правејќи од неа две посебни заповеди (види на пример: „Дојди, Исусе. Мал катихизис“. – Pallottinum – Warszawa, 1989, ст. 131-135).

[2]Руската секта „бегуни“ кои од благочестиви причини се откажуваат од лични документи, во таа смисла се поревносни од протестантите.

[3] А друга работа е тоа, што, отфрлајќи ја православната икона, протестантите почнаа да го сликаат Спасителот во жанр на комикси.

[4] За да ја разбереме конкретната, буквалната смисла на одговорот Христов, треба да имаме во предвид две оконости. Прво: по правилата на архаичната „политекономија“, сопственик на сите лични монети и пари во државата бил произведувачот на монетите – владетелот. Во знак на тоа, дека нему му припаѓа монополот на сите пари, тој го ставал на монетите својот печат, својот лик. На поданиците, тој привремено им го доверувал управувањето со неговата парична сопственост. Второ: во Палестина имало два вида на монети. Секако, во оптек била општо-државната римска монета. Но, бидејќи на таа монета имало изображенија на јазичничките богови и императорот (кој исто така се почитувал како божество), тие монети не можело да се внесуваат во Ерусалимскиот храм. Јудеите добиле дозвола од римските власти за сопствени монети без ликот на императорот, но под услов, тие монети да не излегуваат надвор од храмот. Затоа, во храмовиот двор и седеле менувачи, кои ги менувале светските монети со јазичничко потекло за „чисти“ пари од храмот. Затоа прашањето на Христос било доста јасно: за какви пари станува збор. Постои ли на нив лик, и чиј? Ако е на кесарот – значи, тие се и негова сопственост. На Бога не му се потребни. Во храмот не смеат да се внесуваат. Значи – слободно дајте му го кесаревото на кесарот.

[5] Во православното поимање, при средбата со луѓето треба да им се поклонуваме, затоа што и тие – се свети икони. Секој – е носител на образот Божји, то ест, жива икона. „Тоа, што чоекот е создаден по образ и подобие Божјо, покажува дека устројството на изобразувањето на еден начин, е и Божествена работа“. (преп. Теодор Студит. Третье опровержение иконоборцев. // Символ. ѕ 18. – Париз, 1987, с. 318).

[6] За тоа, дека името на Ангелот, не ја означува природата, туку служењето, види Ориген. Против Целс. V, 4; св. Иларий Пиктавийский. О Троице. V, 22; бл. Августин. 1 Проповедь на Пс. 103,15.

[7] Види: Малков П. Небо и земля: ангел и человек в Священном Писании. // Альфа и Омега. ѕ 4(11), 1996, сс. 30-33.

[8]Преп. Иоанн Дамаскин. Третье защитительное слово об иконах. // Символ. ѕ 18. – Париз, 1987, с. 235.

[9]Цит. по: архиеп. Василий (Кривошеин). Указ. соч., сс. 245-246.

[10] „Бакарната змија била поставена против змиите отровници не е како образ на постраданиот за нас, но како образ на противникот, и ги спасува оние кои гледаат на него – не по верата, дека тој живее, но дека, умртвувачот самиот е умртвен. И каков надгробен натпис му приличи од нас? – „Каде ти е смрт, бодилото? Каде ти е аду, победата?“ (св. Григориј Богослов; цит. по:преп. Феодор Студит. Второе опровержение иконоборцев. // Символ. ѕ 18. – Париз, 1987, с. 288)

[11]И дури кога евреите, во периодот на религиозниот пад (се појавиле самарјаните), почнале да се клањаат на змијата како на божество, и истото си добило име – Нехуштан, тој бил уништен (4. Цар. 14, 4).

[12]Сомов К. В. История христианства. – М., 1990, с. 154.

[13]Преп. Теодор Студит. Первое опровержение иконоборцев. // Символ. s 18. – Париз, 1987, с. 261.

[14]Рогозин П. И. Указ. соч. стр. 23

[15]И веќе не е убаво, кога Рогозин се обидува од зборовите на апостол Павле „ако и го познававме Христос во тело, сега веќе не Го знаеме“ да се изведе аргумент против иконописот (с. 24). Работата е во тоа што, целосно, фразата на апостол Павле гласи вака: Христос умре за сите, та живите да живеат не веќе за себеси, а за Оној, Кој умре за нив и воскресна. Затоа ние отсега никого не познаваме по тело; иако Христа Го познаваме по телото, но сега веќе не Го познаваме (2 Кор. 5, 15-16).Доколку, во тие зборови на Апостолот, Рогозин гледа аргумент во полза на тоа, дека човечкото тело на Христос веќе не смее да се изобразува, нека им забрани на сите христијани да прават било какви слики од сите христијани. И ако Рогозин, зборовите на Апостолот дека христијанинот „не познава никого по тело“ ги разбира како невозможност да се видат надворешните црти на било кого – како ќе ги препознае неговите познати лица?

[16]Фудель, С. И. У стен Церкви,. // Надежда, Христианское чтение, 2 издание – Франкфурт, 1979, ст. 219/

[17]За тоа види во главата: „Иконата и иноците“ во мојата книга „Традиција, Догма, Обред. Апологетски забелешки“ Москва, 1995.

[18]Види. Козаржевский А. Ч. Источниковедческие проблемы раннехристианской литературы. – М., 1985, глава «Новый Завет в свете археологических открытий».

[19]Види. Успенский Л. А. Богословие иконы Православной Церкви. – Париж, 1989.

[20]Grabar A. L’iconoclasme byzantin. – Paris, 1984, p. 20.

[21]Рогозин П. И. Указ. соч., с. 21.

[22]Рогозин П. И. Указ. соч., с. 22.

[23]Деяния Вселенских Соборов, издание на руски превод на Казанската Духовна АкадемијаТ. 7. – Казањ, 1891, с. 293.

[24]Ќе забележам, дека денешните иконоборци се многу далеку од богословската длаболина и точноста на аргументите на иконоборците на древна Византија.

[25]За тоа види во делата на преп. Теодор Студит во заштита на иконите.

[26]Потебня А. А. Мысль и язык // Потебня А. А. Эстетика и поэтика. – М., 1976, с. 147.

[27] Преп. Јован Дамаскин. Третье защитительное слово об иконах, с. 230.