Теологијата на Црквата е пред сѐ живот, но истовремено и наука бидејќи ги испитува и проучува текстовите на Црквата.
Теологијата што се негува и изучува на Православниот богословски факултет во рамките на УКИМ, се поврзува непосредно со животот на црковното тело. Соодветствува со една жива црковна заедница која се движи во историјата. Следствено, теологијата на Православниот богословски факултет, наречена уште и “академска”, се разбира како служба на Црквата, а не како некоја автономна област или гранка независна од неа. За академската теологија не постои дилема дека теологијата извира од членот на Црквата, и претставува исповедање на Троичниот Бог.
Научната теологија се наоѓа во органска и хармониска врска со искуствената теологија. Зошто е ова важно да се нагласи? – бидејќи кај одреден дел од клирот и верниците на Црквата се забележува тенденција, најчесто од незнаење, да ги одделат една од друга овие две органски поврзани служби на телото Христово.
Академската теологија денес се наоѓа во единство и органска врска со благодатната теологија, којашто се негуваше и од учените и од “неучените” свети отци. Кога велиме “научна” теологија го подразбираме “знаењето” како опис на благодатната теологија. Во никој случај тоа не означува рационализација на верата, бидејќи научната теологија никогаш не преминува во областа на Несоздаденото, односно во просторот на благодатната теологија. Се нарекува благодатна, затоа што е “рожба” на Божјата благодат. Ја наоѓа својата полнота во Вечната и Несоздадена Троица. Затоа, таа е единствената вистинска теологија.
Вистинската теологија е неразделна од боговидението, на кое му претходи благодатниот живот на човекот. Благодатниот живот претходи, и потоа следи догмата и теологијата како живо искуство и Богојавување. Затоа Свети Григориј Палама цитирајќи го Свети Јован Златоуст нагласува дека нема никаква корист од догмите, доколку отсуствува богољубивиот живот (τί γάρ ὂφελος δογμάτων, θεοφιλοῦς ἀπόντος βίου). Догмата е живо искуство. Ова им беше познато на пророците, на апостолите и на светите отци од нивното лично искуство, како боговидци коишто го потпираат своето знаење од непосреден контакт со Објектот на знаењето, а тоа е Троичниот Бог. Ова им е познато денес и на членовите на телото Христово, кои го стекнуваат живото искуство во Светиот Дух, преку учеството во литургискиот живот на Црквата. Познато е дека преку Св. Евхаристија во рамките на Св. Литургија, човекот, во Светиот Дух, се соединува со Христа во слава на Отецот. Се соединува духовно и реално со Живиот Бог.
Теологијата на Црквата има искуствен карактер. Свети Григориј Палама вели: едно е да говориме за Бога, а друго е да се соединуваме со Него. За Свети Григориј Палама работите се јасни: претходи животот и искуството, следи науката и философијата. Претходи искуствената, следи научната и академска теологија. Науката и философијата се резултат на претходно боговидение и искуство од Откровението на Троичниот Бог во животот на човекот. Научниот и философскиот јазик се употребуваат исклучиво во рамките на создадените работи. Како опис на “плодовите” на благодатната теологија. На Запад, работите се одвиваат сосема поинаку.
Согласно досега кажаното, станува јасно дека теологијата е пред сѐ живот. Меѓутоа, исто така од голема важност е верниците да знаат дека теологијата истовремено се пројавува и како наука. Овде настапува научната и академска теологија. И таа како и сите останати науки има емпириски карактер, а поседува и огромно текстуално богатство: Светото Писмо, делата на светите отци, одлуките и каноните на Помесните и Вселенските Собори, итн. Постојат и методи на нивно проучување (денес постојат повеќе методи кои ги применува богословската наука, особено на Запад, каков што е неопходниот и второстепен историско – филолошки метод, иако еден и единствен е пристапот на православната теологија, изразито нагласен од Св. Григориј Палама).
Постои неопходна потреба теологијата да ги знае и испитува текстовите кои произлегуваат од потребите на црковниот живот. Ова огромно текстуално богатство го сочинува запишаното предание на црковниот живот. Текстуалното богатство на Црквата се испитува исклучиво во рамките на нејзиното единствено предание: пророчкото, апостолското и светоотечкото, од кое произлезе како коментар и живо сведоштво за Откровението на Троичниот Бог во светот и историјата. За светите отци, теологијата на Црквата е поистоветувањето со видението, проповедта и сведоштвото на нејзините светии (пророците, апостолите и безбројните светители).
Доколку работите се разгледуваат надвор од единственото предание на Црквата, и без темелно знаење на веќе утврдените црковни критериуми: Светото Писмо (Библија), Символот на верата, синодалната и литургиската практика, како и на историскиот контекст во кој се движи црковната заедница, крајниот резултат за жал ќе биде трагичен, со последици врз начинот на живот на верниците.
Теологијата не претставува самодоволен обид на човекот, проткаен со импровизации и најчесто потпрен на некаков личен критериум, кој во основа има философски происход (Црквата во својот живот веќе се соочи со еден таков човек, каков што беше Ариј). Во суштината на ваквиот обид е лукаво затскриена опасноста која најчесто верникот може и да не ја забележи, и истата да му се протне во облик на горделивост. Како последица, ваквиот пристап неизбежно води до скандал во свеста на црковната полнота (доволен беше Несториј). Во овој случај, човекот, од незнаење, свесно или несвесно започнува да се приврзува кон буквата или кон дел од преданието на Црквата. Потоа, истиот тој дел го изолира од целокупното учење во Светото Писмо. Длабоко уверен дека го поседува критериумот на ‘’православието’’. Да не заборавиме дека погрешното учење од страната на еретиците никогаш не беше претставено како новитет, бидејќи и тие бараа места во Светото Писмо за да го засноваат своето учење и да го сведат на буквата. Цврсто уверени дека се движат во рамките на Светото Писмо. За овој селективен пристап нè предупреди Свети Атанасиј Велики во Второто Слово против Аријаните.
Свети Атанасиј се соочи со ваквиот пристап кон теологијата, во борбата за верата во Света Троица против антитроичните ереси. А и не само Свети Атанасиј, туку и Свети Григориј Богослов. Затоа Свети Григориј, кога станува збор за правилно и безбедно толкување на Светото Писмо со цел да не се заглавиме во буквата, нѐ упатува кон егзегетските текстови на Свети Василиј Велики. За него, Свети Василиј е образец во толкувањето на Светото Писмо.
Во продолжение, со селективниот и произволен пристап во теологијата се создаваат совршени услови за појава на една пара-духовност, целосно несоодветна на содржината на православната теологија, која пак, се поврзува органски со животот на црковното тело. Ваквата неавтентична теологија се пројавува како “облик на живот”, внатре во Црквата. Истата, не произлегува од длабоко, прецизно и вистинско богопознание (επίγνωση).
Во оваа состојба, како што ќе истакне кожанскиот владика Дионисиј, свештеникот или верникот се соочува со следниот предизвик: да остане во Црквата или да излезе од неа. Не се осудува да излезе, и затоа одлучува да остане. Но на свој начин. Една трагична состојба. Како последица, започнува да живее во Црквата на свој начин, и за жал, се раѓа верски фундаментализам. Уште повеќе затоа што православието и ереста не се само некакви теоретски богословски начела, туку се “облици на живот”. Православието е правилен живот, додека ереста е погрешен, и тие се сретнуваат и се судруваат во одреден временски период во животот на Црквата.
Фундаментализмот се темели на создаденото, односно на човечката личност. Претставува социолошки, но пред сѐ антрополошки проблем. Со тоа, станува тема на теологијата. Целосно се согласувам со професорот Манѕаридис, кој се чини дава најјасна дефиниција за тоа што претставува фундаментализмот во својата основа: милитантен конзерватизам.
Верникот заборава дека и тој, заедно со епископите, свештениците и ѓаконите, ја сочинува Црквата. Не ги гледа своите мани, ги гледа само на другиот член на телото Христово. Започнува да осудува, и постапува како Хам, еден од Ноевите синови, којшто наместо да го покрие својот татко, се смее на неговата голотија (Бит. 9, 18 -29).
Како верници чија мајка е Светата Црква треба да знаеме дека познавањето на нејзиното целокупно текстуално богатство е неопходно за да може да се зачува изворното православно предание, и истото да се пренесе на целиот човечки род. Онака како што го зачуваа пред нас светите отци, коишто во химнолошкото предание на Црквата ги нарекуваме вселенски учители.
За очекување е, и оправдано, верниците да не го знаат темелно преданието на Црквата. Поради одредената професија со која се занимаваат. Затоа, треба духовно да се изградуваат кај веќе докажани духовници, епископи и свештеници, и да се поучуваат за православната теологија од учителите на Црквата (Евр. 13, 7). Последните, ги разјаснуваат живите спомени на црковниот живот, и даваат една прецизна слика на православната духовност.
Асс. мр. Докторанд Борче Грамбозов, Православен Богословски факултет, Скопје