Ако човекот не му е потребен на Бога, тогаш целокупната историја на човештвото, како бескрајните страдања,  така и најсветлите летови на духот, се фарса која никој не може да ја оправда. Можеме ли да ја прифатиме вечноста, тоа крајно мерило на вистината, во која ниту најсветлото дело на нашиот дух нема свое место? Што е тогаш преостанато од човекот и што е тоа што е спасено? Тоа е голем апсурд на кој теологијата, мора да посвети должно внимание, вели монах Ромило Кнежевиќ.

Впечатокот е единствено мерило на вистината.

Пруст

Време е, без оглед на сето она што досега сме го прочитале, создале, покрај она што сме убедени дeка знаеме, најсериозно да се запрашаме – што е, всушност, творештвото. Што е она автентично творечко во нас? Наведеното прашање е дотолку важно, поради фактите дека живееме во доба на хиперпродукција на материјалното, кое има амбиција да биде артефакт.

Ова е столбот на сложените студии на хиландарскиот монах Ромило Кнежевиќ, Време и сознание: Теолошко читање на Марсел Пруст (Православен богословски факултет, Београд 2011) и почетната точка на докторската работа, која авторот ја приближува кон крајот на Бејлиолиот колеџ[1], на Универзитетот во Оксфорд. Кнежевиќ е автор на низа философско – теолошки текстови на англиски, грчки, руски и српски јазик, прозни и поетски остварувања, и коавтор и идеен творец на документарниот филм, Се гледаме во читуља[2] (Б92, 1994). Расчитувајќи ја Прустовата имплицитна теорија за познанието, дадена во Потрагата по изгубеното време, при тоа ослободен од доктринарните предрасуди, Ромило Кнежевиќ поклонува должно внимание, на сите витални прашања, кое ова четиво ги бара.

На необичен, а уверлив начин ги поврзувате Пруст, Рилке, Тарковски, „Големиот инквизитор“ Достоевски… Која е таа есенцијална нишка која ги обединува нивните дела?

Заедничко им е џојсовското одбивање да веруваат во теистичкиот поим за Бог, кој само делумно одговара на вистината за Бог. Суштината на теизмот е поим за семоќност, според која Бог е доволен на себеси, и доктрината за создавањето, според која на Бога не Му сме потребни. Овие доктрини се во судир со учењето за човекот, како икона Божја. На Бога како сезнаен не Му е потребно дури ни највеличественото човечко дело. Неповторливоста на секој од нас пред Сезнајниот е веќе видена, позната и непотребна приказна. Христијанството, кое го прифатило овој поим за семоќноста, ни до ден-денешен не станало религија на слободата. Теизмот тврди, прво, дека сме создадени да го славиме Бога. Второ, дека сме свештеници на созданието, т.е. одговорни за неговото спасение. Но, Сезнајниот ја знае и најситната поединост на нашето славење. Спасението пак, значи моќ, истовремено да се биде различен од Творецот и во заедница со Него. Разликата не значи раскол, а заедница нема таму каде што престанува разликата. Различноста е способност да се создаде различно и ново, но покрај теистичкиот Бог тоа е невозможно.

Ново и различно сепак се создава. Како?

Ние го избавуваме созданието, така што од паднатиот свет создаваме нов свет на убавина. Така, поимот семоќност е во непомирлив судир, со учењето за иконата Божја во човекот. Иконата Божја е моќ да се создава радикално нов свет. Таа моќ е највидлива во уметноста и затоа некои мислители повеќе се наклонети човекот да го гледаат како поет, а не како свештеник на созданието. Ананда Кумарсвами вели дека уметникот не е посебен вид на човек, туку дека секој човек е посебен вид на уметник. Но, ако иконата е моќ за создавање нешто ново, а за Семоќниот не постои ново, тогаш слободата може да се изрази, единствено со уништување на светот. За теизмот, слободата е можна единствено како „лоша слобода“, и затоа ни преостанува единствено „добрата нужност“. Теистичкото христијанство не е религија на слободата, туку на „добрата неопходност“. Така, теизмот неумоливо раѓа атеизам. Полнотата на вистината за човекот, се достигнува дури со обединувањето на поимите, свештеник и поет.

Ако впечатокот е единствено мерило на вистината, како што вели Пруст, како ќе ја објаснете Прустовата теорија за познанието, настаната во добата на превласт на рационализмот, кој пред сѐ го поставува умот – владеачкиот ум? Чиј е тој ум кој владее?

Прашањето за умот е неодвоиво од проблемот на слободата. Отците на Црквата, велат дека иконата Божја пред сè е во умот. Умот не може да биде само огледало, туку и моќ да се создава нов свет. Човекот е микрокосмос, додека светот е макроантропос или голем човек. Сѐ што се случува во човекот, се одразува со фотографска точност на космосот. Космосот е жив организам во кој човекот го зазема местото на умот. Но, Божјата семоќност не остава можност за човечкото творештво. Решението не е, нормално, во порекнувањето, туку во новото толкување на семоќноста. Зашто, Бог изразува и моќ, така што допушта да биде распнат. За Бог е сè можно, па и тоа да не биде творец на нашата слобода. Иконата Божја во човекот е илузија, ако нема несоздадена и ненадзорна слобода. Нагласувам дека, отците по правило, фантазијата ја  гледаат како негативна моќ. Спротивно од Колриџ, тие не прават разлика, помеѓу егоцентричната фантазија и фантазијата, која тргнува од односот и за која впечатокот е единственото мерило на вредноста. Православната теологија, смета дека единствена задача на умот е да стане огледало. Но, видовме дека умот како икона мора да биде неограничена творечка моќ. Прустовиот ум не е фантазија која разорува, туку фантазија која го „расчитува“ светот. Пруст исто така е свесен за одговорноста за созданието. Тој пишува за суштината на работите, Џојс за „суштината“ на материјата, Хајдегер за „вистинскиот карактер“ на предметите. Рилке за предметите свесни за нашето постоење. Слободата на светот е во моќта да се обрати на човекот за избавување. Меѓутоа, човекот не може да се ослободи ако и сам не е слободен и различен.

Рековте дека умот го избавува светот, така што создава нов свет на убавина. Дали можете да појасните на кој начин се случува тоа?

Јован Зизиулас, најпознатиот теолог на Запад, свештенството го гледа исклучиво, како телесен акт на принесување дарови на Литургијата. Човечки е да принесат дарови, а Бог го претвара преодното во непреодно. Кај Свети Максим Исповедник, активноста од телесното преминува на умното работење, на согледувањето на суштината на работите. Но, како огледало, умот може само да ја одрази суштината и молитвено да ја принесе на Бога. Иконата во човекот и понатаму не е моќ на создавање на ново, човекот нема слобода. Ренесансната потреба за слобода, созрева кај Кант, германските идеалисти и Колриџ. Вистина е, вели, дека во новиот век, умот од огледало станува светилка. Колриџовиот ум е повторување на првобитното создавање. Уметноста го надминува Зизиуласовиот и Максимовот облик на свештенството и, тргнувајќи од постоечкото, создава досега непостоечко. Пруст пишува дека Бог го создал светот, давајќи имиња, а уметникот го пресоздава одново именуваното. Рилке тоа го нарекува преобразување на видливото во невидливо, а Џојс транссупстанција на секојдневното во вечно. Од свештеникот како копија, стигнавме до поетот како спој на разлики и заедници.

Уметноста и христијанската мисла почиваат на некои важни заеднички вредости. Имено, што значи за вас творештвото, дали гледате во него спас, опишувајќи го Творецот како Создател?

Уметноста и христијанството сѐ уште немаат заеднички начела, поради судирот за иконите и семоќноста. Христијанската антропологија до денес се наоѓа во повој. Како да се немало храброст од учењето за обожувањето, да се извлечат логични заклучоци. Обожената личност како да нема потекло, велат отците. Меѓутоа, да бидеш без потекло, значи да бидеш недостижна тајна дури и за Творецот. Тоа значи, дека Творецот не сака да ја контролира нашата слобода. Треба, најпосле да признаеме, дека човечката слобода е неспоива со теистичката семоќност. Што е човекот без своите тајни? Без мисли и желби, за кои единствено тој знае? – пишува швајцарскиот филозоф Паскал Мерсие и додава: Зарем Господ не помислил дека неговата неограничена љубопитност и одбивниот воајеризам ја крадат нашата душа, душа која би требало да биде вечна? Со ваков Бог, на човекот ништо не му преостанало да создаде, вели Ниче. За Берѓаев, дури ни Божјата љубов не го оправдува гледањето на нашата душа. Создателот е семоќен, но семоќноста изразува да се ограничуваме пред нашата слобода. Вистинско чудо не е создавање кловнови, туку, личности кои го имаат она што во нејзиниот извор го нема. Човекот е навистина слободен дури кога е во заедница со Бога, која е взаемно обогатување.

Вие сметате дека сме сведоци на сериозна криза на духовноста, која се огледува во кризата на творештвото?

Ако Сезнајниот совршено знае што можеме да создадеме, тогаш целта на нашето постоење, не може да биде творештвото. Следи дека молитвата за спасението е единствената значајна активност. Од творечко битие, стануваме непотребно битие, кое се моли за спасение. Зошто? За нашата минлива непотребност во историјата, да стане трајна непотребност во вечноста? Ако човекот не му е потребен на Бога, тогаш целокупната историја на човештвото, како бескрајните страдања, така и најсветлиот полет на духот, се фарса која никој не може да ја оправда. Можеме ли да ја прифатиме вечноста, тоа крајно мерило на вистината, во кое ниту за најсветлото дело на нашиот дух нема место? Што е тогаш преостанато од човекот и што е тоа што е спасено? Тоа е голем апсурд, на кој теологијата мора да посвети должно внимание. Со оглед на беспотребноста од човечкото творештво, христијанството можело да ја оправда уметноста, единствено како средство од минливо значење. Но, да не ја оправдаш уметноста, значи да не го оправдаш уметничкото, иконата Божја, човекот. „Уметноста прави уметности“, се јавува како обид да се одбрани човекот. Уметноста тука е субјективна забава, немоќна да создаде нов свет. Културата, меѓутоа, го достигнала врвот на зрелоста, во кој веќе не може да го прифати творештвото како илузија. Изморен од залудни уметности, човекот сонува повраток во културата како култна дејност. Зашто, изворното творештво уште од пештерското сликарство е спој на уметноста и религијата.

Наведете некои примери

Рембо во дваесет и првата година престанал да пишува, бидејќи сметал дека не го остварил очекувањето, дека со поезијата ќе го преобрази светот. Од истата причина, Уисманс уметноста ја заменува со католичката мистика. Но, наспроти нив стои Скрјабин, кој верува дека неговиот Мистериум ќе роди нова реалност. Науката денес зборува дека космосот непрестајно се шири. Ние не знаеме зошто се случува тоа. Можеби, пред сто години, Рилке зборувал токму за тоа, велејќи дека кога поетски живеме, ние можеби создаваме нови метали, ѕвезди и соѕвездија. Теологијата затоа е должна да се запраша: дали творечките битија се исти пред и по создавањето на вистинското ремек – дело? Дали светот и Хенрик Горецки се исти пред и после настанувањето на Симфонијата  бр. 3? Да се запрашаме уште посмело: дали вистинското уметничко дело ќе биде вградено во вечноста? И уште, дали вистинската уметност, осветувајќи го преодното, создава непреодно, создава вечност?

Христијанството е вера во богочовекот Христос. Затоа секој поим кој, како теистичкиот поим за семоќноста, тргнува само од Бога, мора да биде погрешен. Не треба да се зборува за божествената туку за богочовечката вечност и не само за божественото создавање на непропадливо и сакраментално, туку за богочовечките сакраменти. Човекот го изградува својот дел од вечноста овде и сега, секој пат кога од Божјите имиња за работите, ќе создаде нови имиња од непостоечката убавина. Вечноста е непрекинато создавање на богочовечката убавина. Христијанската мисла никогаш не го оправдала човечкото творештво, како преобразување кое минливото го прави свето, неминливо и вечно. Црковните институции стануваат сѐ помало место, каде што живее духот на богочовечноста. Судбината на христијанството денес зависи од храброста, да се доврши ренесансната визија на религијата како вера не само во Бога, туку и во човекот.

Разговарала: Марија Кнежевиќ

(Политика, додатак „Култура – Уметност – Наука“, 11.4.2015)

 

Превод: Младен Јовчески, дипломиран теолог

 

Извор: https://stanjestvari.com

[1]  Чија одбрана, веќе се одржа на 15.07.2017 г.

[2] Читуља = Некролог.