Неколку денови до свикувањето на „Светиот и Велик Собор на Православната Црква“ како што го нарекуваат во последните години, јас напишав статија, во која ги изложив своите ставови за тој собор. Според тоа, после свикувањето на Соборот јас ќе ги опишам своите први забелешки. Тие се јавуваат како последица не на долги размислувања, туку, повеќе како лични доживувања, и не претендираат на тоа, да ја исцрпат оваа обемна тема.

1. Оценка за работата на Соборот

„Светиот и Велик Собор“ ја заврши својата работа, влегувајќи на тој начин, во црковниот живот и во црковната историја, кои и ќе го судат. Историјата ќе му даде вистинско име, бидејќи знаеме, дека некои Собори, иако се нарекувале Вселенски, биле отфрлени од следните собори, и истовремено како и другите собори, не гледајќи на тоа, што првобитно имале статус на Помесни, добиле вселенски карактер. Причината за ова лежи во решенијата, кои тие ги донесувале, и во одобрувањето или неодобрувањето од полнотата на Црквата.

Како правило, за Соборите судат оние, кои имаат просветлен ум и богосозерцателен опит, бидејќи тие се будната совест на Црквата, кои имаат ум Христов (1 Кор. 2, 16). Некои можат да се потсмеваат над просветувањето и обожувањето, но, во реалноста, имено тие се јавуваат основа на православното живеење како што објаснува свети Дионисиј Ареопагит во својот труд „За Црковната ерархија“ и како што утврдуваат сите отци на Црквата.

Сета православна библиско-светоотечка традиција сведочи, дека неопходен услов за одржување на Собор се исихастичката традиција на неговите членови и вистинскиот практичен живот во согласност со таа традиција.

На првиот Апостолски Собор во Ерусалим, неговите учесници со увереност можеле да кажат: Зашто на Светиот Дух и нам ни беше угодно. (Дела 15, 28). Тие ја разбрале силата на Светиот Дух не само со умот, но и со срцето, како што го опишува тој опит и светиот апостол Петар кога пишува: Во срцето на сокриениот човек, во постојаност и тих дух, што е драгоцено пред Бога (1. Петр. 3. 4).

Апостол Павле во своите посланија пишува за таквите луѓе, дека со нив раководи Светиот Дух, и тие дека чувствуваат во срцето крик на посинување, псалми и славословие и духовни песни – сведоштва за Светиот Дух  (сп. Рим. 8, 15-16; Гал. 4, 6; Ефес. 3, 16-19; Kол. 3, 16 ).

Тој апостолски опит за Светиот Дух го имале и светите отци, иако не сите, но повеќето од оние, кои учествувале на Вселенските Собори, како што е опишано во првото правило на Петто-Шестиот Собор.

Во тоа правило на почетокот се спомнуваат „светите и блажени отци“ на претходните Вселенски Собори, понатаму се вели: „Верата на сите во Црквата Божја  прославени мажи, кои биле светила во светот, го содржи словото на животот, силно да се почитуваат“. Кога се говори, дека светите отци биле „светлина во светот“ и го имале „словото на животот“, се има во предвид, дека тие имале опит на просветување и обожување, а тоа е вистинската вера, која нам ни е неопходна да ја сочуваме и да ја спроведеме во живот. Тоа го имал во предвид и отец Јован Романидис, кога пишувал:

„Главен услов за свикување не само на Вселенски Собор, но и на Помесен се заклучува во тоа, нивните учесници да бидат во состојба на просветлување. Но состојбата на просветлување започнува не тогаш, кога произнесуваат молитва пред започнување на Вселенскиот Собор. Не започнува тогаш просветлувањето. Тогаш некои православни фундаменталисти, не знаејќи, како да го опишат тоа, ги претставуваат историските епископи како да се современи, кои немаат поим за догмите, но имаат догматска средина, односно советници, советувајќи ги против догмите.“

Во таа смисла Соборот не господари над Црквата, но го изразува животот и свеста на Црквата, со други зборови, го изразува опитот и богословието на светителите, и нивниот суд. Познат е изразот на светиот апостол Павле: Не знаете ли дека светиите ќе го судат светот? (1. Кор. 6, 2).

Читајќи ги протоколите на Вселенските Собори, ние секогаш забележуваме,  дека во нив се користи изразот „следејќи ги светите отци“. Источните патријарси во 1848 година го фокусирале своето внимание на тоа, дека чувар на побожноста е телото на Црквата, односно народот. И природно се разбира, под зборот „народ“ не се подразбира секој човек, кој се обидува  да расудува за работите логички и со своите лични идеолошки мненија, но се имаат во предвид оние, кој имаат ум Христов. Затоа, согласно свети Дионисиј Ареопагит, православниот народ е „идеално општество“ помеѓу Црквата, со други зборови, обожени, свети.

Според тоа, како што е напишано во „Синодикот на Православието“, ние се раководиме „според учењето на боговдахновените светии и благочестивиот поглед на Црквата“, а боговдахновеното учење на светиите и Црковната свест се тесно поврзани.

2. Присутните и отсутните Цркви

На „Светиот и Велик Собор“ присуствуваа епископи, свештенослужители, монаси и мирјани скоро од целиот православен свет, од разни краишта на земјата. Јас видов некои клирици и мирјани, кои се трудат на мисионерското поле, приспособувајќи се со различните околности од животот (Америка, Европа, Африка, Кореја, Далечниот Исток и т.н.), и тие го споделија своето искуство во црковната служба. Овој собор беше прозорец кој покажува, како дејствува Православната Црква во светот.

Ние имаме можност да го видиме соборниот образ од животот на Црквата на ниво на митрополии, свештеничко и народно собрание и на пошироко црковно ниво, како ерархијата на Грчката Црква, но за првпат имавме можност да го видиме соборниот образ од животот на Православната Црква на највисоко ниво, на ниво на Собор на Помесните Православни Цркви, со нивните Поглавари и дел од нивната ерархија.

Се разбира, отсуствуваа четири живи Цркви, поточно Патријаршии: Антиохиската, Руската, Грузиската и Бугарската. Мене ми беше голема желба да видам на тој собор претставници од Антиохиската Патријаршија, која маченички страда и е потопена со крвта на мачеништвото, за да ни го донесат нивниот личен опит и сведоштва. Затоа јас секогаш се огорчував, кога имаше негативни спомнувања за таа патријаршија во врска со црковната јурисдикција (Катар). Исто така, јас сакав да видам претставници и од Руската Патријаршија, која претрпе големо гонење, кое траеше околу седумдесет години,  за тие да ни го претстават сведоштвото за својата вера. Таа е многубројна Црква, која никој не може со лесно да ја занемари, не гледајќи на постоечките проблеми. Исто така, јас сакав да ги видам претставниците на Грузиската и Бугарската Патријаршија, за да го изразат искуството од своето живо стадо.

Бидејќи моите книги се преведени и на нивните јазици, јас ги посетив, меѓу другото, сите четири Патријаршии и го видов нивниот жив црковен живот. Јас посакував, тој црковен живот активно да биде изразен на Соборот, за да дојдеме кон најголема соборна перспектива за Православната Црква.

Јас сеуште не знам, ќе се потчинат, и ако се потчинат, тогаш колку силно „ќе се спротивставуваат“ тие живи Патријаршии на решенијата од „Светиот и Велик Собор“. Всушност, се чини дека настаните ќе се развиваат тешко, ако тие Цркви свикаат друг Собор, на кој ќе ги осудат решенијата на „Светиот и Велик Собор“, и на тој начин, ќе се појават нови црковни проблеми.

Во текстот, напишан од мене уште долго, пред одржувањето на Соборот, јас го наведов тој факт, дека во западните земји, на прво место, во Америка, Православната Црква е претставувана, претежно од христијани од грчко, словенско и арапско јазично подрачје, и во исто време постојат и други јазични групи.

            Ова изгледа многу актуелно, бидејќи после „Светиот и Велик Собор“ може да произлезат поделби и расколи во Православната Црква, според јазичните и националните разлики. Неопходно е да ги вложиме сите напори, за Православната Црква да остане една, нудејќи им го на луѓето големото богатство на отците и на богослужбеното Предание.

3. Темите на „Светиот и Велик собор“

Сите, кои ја следеа работата на Соборот на самото место, или преку медиумите (кои добро ја вршеа својата работа), констатираа, дека предложените за дискусија, шест документи беа составени во 70-те и 80-те години на XX век и актуализирани од Сеправославната Комисија, после средбата на Поглаварите и претставниците на Православните Цркви во март 2014 година. Станува збор за шест теми, кои се однесуваат на основните области од современиот црковен живот.

Резимирајќи ги тие шест теми, би можел да ги вбројам кон четирите нивоа на поставени теми на Соборот.

Првото ниво се однесува на внатрешното единство на Православната Црква и нејзината административна организација. Тоа е темата за давањето на „автономија“ од страна на Автокефалната Црква и темата за „Дијаспората“  со Епископски Конференции. Кон второто ниво се однесува пастирската грижа за православните христијани, а тука се однесува и темата за постот и бракот. Третото ниво се однесува на односот на Православната Црква со останатиот христијански свет на Запад и на Исток. И кон четвртото ниво се однесуваат опширниот круг на социјални, антрополошки и еколошки проблеми, со кои се соочува современиот човек. На овие теми е подготвен одговор во согласност со основните принципи на икономијата и човекољубието.

Истото прозвучи и во зборовите на Вселенскиот Патријарх при почетокот и завршетокот на Соборот, а исто така и на двете Патријаршиски Божествени Литургии, во двата поздравни говори на Поглаварите на Православните Цркви. Тоа е изразено и во двата основни документи на „Светиот и Велик Собор“, поточно во Окружното Послание на Соборот во Крит, кое ќе биде испратено до сите Православни Цркви, и Посланието, кое беше прочитано на Божествената Литургија во Неделата на Сите светии во соборниот храм на светите апостоли Петар и Павле во Хан.

4. Црковно – историскиот продолжеток

На мој поглед, еден од најзначајните и важни моменти на „Светиот и Велик Собор“ е тоа, што тој го разруши, во буквална смисла, „митот“, кој толку време го повторуваа до свикувањето на Соборот, – како тој Собор да се свикува по 1000-1200 години, и, според тоа, се покажува дека Православната Црква во текот на своето илјадалетие се наоѓала во длабок сон и не се занимавала со пастирски и богословски теми.

Уште до одржувањето на Соборот јас во неколку наврати укажував на сложната ситуација и јавно барав од Вселенскиот Патријарх и другите Поглавари на Помесните Цркви да нè ослободатод тој „мит“, кој беше измислен за дезинформација на општеството.

Сепак Вселенскиот Патријарх Вартоломеј во своите проповеди нагласуваше, дека Православната Црква е постојан Собор, и точно таков Собор е Божествената Литургија. Црквата е жив организам и донесува спасителни плодови. Исто така, тој особено ги истакна Соборите одржани при свети Фотиј Велики и свети Григориј Палама, кои, како што се спомнуваат во текстовите на различни светители, патријарси и богослови, се сметаат како Осми и Деветти Вселенски Собори.

Во Окружното Послание на „Светиот и Велик Собор“, кое беше испратено во Црквата после неговото завршување, се споменува следното:

„Православната Црква, во својата соборност и единство, е Црква на Собори, започнувајќи со Апостолскиот Собор во Ерусалим (сп. Дела 15-29) до денешниот ден. Црквата сама по себе е Собор, собрани со Христос и раководени од Светиот Дух, во согласност со принципот на апостолите: на Светиот Дух и нам ни беше угодно (Дела 15, 28). Преку Вселенските и Помесните Собори, Црквата ја благовестела и ја благовести тајната за Света Троица, јавена со вочовечувањето на Синот и Словото Божјо. Соборната дејност постојано се продолжувала во историјата на подоцнежните Собори, кои имале вселенски авторитет, меѓу кои биле и следните: Великиот Собор (879-880 год.), свикан при Великиот Фотиј, Патријархот Константинополски; Великите Собори свикани при свети Григориј Палама (1341, 1351, 1368 г.), со чија помош била утврдена вистинската вера, во врска со излегувањето на Светиот Дух и причасноста на човекот со несоздадените божествени енергии; потоа Светите и велики Константинополски Собори – 1484 година, кои го побија унијатскиот Флорентински Собор (1438-1439г.) и 1638, 1642, 1672, 1691 година, побивајќи ги протестантските верувања, а исто така и Соборот во 1872 година, кој го осуди етнофилетизмот како еклисиолошка ерес“.

Сосема е јасно, дека тие Собори се карактеризираат како Собори со „вселенски авторитет“, каде што вселенскиот авторитет означува, дека тие се прифатени од целата Православна Црква, и тие ги осудиле ересите, со кои е зафатено Западното христијанство.

Сметам, дека таа потврда е најголемото позитивно дело на „Светиот и Велик Собор“.

5. Еклисиолошки проблеми

            Самиот Вселенски Патријарх по завршувањето на „Светиот и Велик Собор“ спомна за тешкотиите, со кои морал да се соочи на Соборот, истакнувајќи: „Не е сè лесно, не е сè розово“. Тој зборуваше за моментите „наполнети со острина, напнатост, тежина, и песимизам во врска со исходот“, но исто така тој спомна и за молитвите на учесниците на Соборот и за многу други работи.

Претходно јас истакнав некои позитивни моменти, кои ги набљудував на тој Собор. Меѓутоа, морам да истакнам и неколку еклисиолошки проблеми, кои произлегуваат не само од текстот поставен за дискусија,  туку и од говорот на учесниците и мислењата кои беа искажани од архиереите – членови на Соборот.

            А) Поглаварите на Црквата

Во својот текст, напишан до свикувањето на Соборот, јас напоменав, дека овој Собор може да биде окарактеризиран како Собор на Поглаварите на Црквата. Односно Поглавари, претставници на Своите Цркви со неколку соборни Архиереи. Првиот говор го имаа Поглаварите, кои можеа да ги искажат своите ставови со голема слобода и ограничување на времето, а после нив имаа можност да говорат и архиереите, кои неколку пати се изразија многу подобро од своите Поглавари, повремено дозволувајќи си себе и индиректна критика на нивна адреса. Во тој случај не е точно тоа, што некои архиереи говореа, дека на тој Собор тие немале право на збор и глас.

            „Тој Собор не беше Собор на безгласни луѓе“

            Бидејќи секој Поглавар ги излагаше своите ставови одделно, тогаш за нив имаа свој суд присутните членови. Така, мене ми беше дадена можност да ги коментирам и да ги споредам сите говори на Поглаварите. Без секакво прогонство секој можеше да даде отценка со збор, молчење, поведение, став и т.н. кон Поглаварите на Црквата. Тој Собор не беше собор на безгласни луѓе.

Неопходно е да се даде почит, споменувајќи го името на Вселенскиот Патријарх Вартоломеј, кој одигра важна улога, како прво, при свикувањето на „Светиот и Велик Собор“, и како второ, при неговата работа.

Како прво, имено Вселенскиот Патријарх Вартоломеј особено го доближи, при крај, свикувањето на „Светиот и Велик Собор“. Познато е тоа, дека да се свика Собор беше решено на Првата Сеправославна Средба на островот Родос во 1961 година, а темите на Соборот беа утврдени на Првото Предсоборно Сеправославно Собрание во Шамбези, Женева, во 1976 година. Од тогаш се одржувани постојани состаноци, средби помеѓу Поглаварите на Црквите и многубројни дискусии, се појавувале различни проблеми, и затоа постојано се одложуваше свикувањето на Соборот.

Вселенскиот Патријарх Вартоломеј уште од првиот момент на своето патријаршествување си поставил за цел да го свика овој Собор и да ги забрза подготвителните процедури, земајќи врз себе многу товар, патувања, и секако, Вселенската Патријаршија претрпи големи економски трошоци со врска со целата таа подготовка.

Како второ, Патријархот Вартоломеј управуваше со работата на Соборот, и го правеше тоа многу добро, благодарение на неговото знаење, опит, и посебните дарби. Тој даде можност да се искаже секој заинтересиран, а не како што дотогаш се сметаше, дека останатите учесници нема да говорат. Тој најде мудар начин да излезе надвор од некои места од задушливите прописи на Уставот, коментирајќи ја секоја реплика на соговорниците.

Бидејќи јас учествував на многу научни и црковни состаноци, можев да го оценам искуството, со кое Патријархот  ја управуваше работата на тој Собор, наоѓајќи добар збор за секого. Тој беше неуморен, пријателски настроен и љубезен со сите, дури и со тие, кои одбија да се искажат по некои точки. Потребно е да се биде објективен и да се признаат природните дарби и таланти на другите луѓе.

            Б) Православната Црква и останатиот христијански свет           

            Текстот на документот под наслов „Односот на Православната Црква со останатиот христијански свет“, кој предизвика најголемо осудување и најголеми проблеми, не беше зрел и му требаше понатамошна доработка.

Сите тие, кои ја следена подготвителната работа на „Светиот и Велик Собор“, прекрасно знаат, дека во неговата листа се наоѓаа две теми: една – под наслов „Односот на Православната Црква со останатиот христијански свет“, а другата се нарекуваше „Православната Црква и екуменистичкото движење“. Тие две теми на крајот се обединети во еден текст, и затоа во конечниот текст возникнаа голем број противречности. Поради тоа, текстот беше подложен на дополнувања и промени, буквално до самиот момент на неговото потпишување.

Всушност, тоа значи, дека од една страна текстот не беше готов, а од друга, тој подоцна создаде многубројни проблеми.

Тоа беше и причината, поради која некои Цркви официјално го поставија прашањето за тоа, да не ја затвораат дискусијата и да не го потпишуваат тој текст, додека во иднина не биде доработен, и со тоа да го внесат на гласање на следниот Велик Собор. Предлогот не беше прифатен.

Сакам да напоменам, дека целиот текст на тој документ е несоодветен и противречен во однос на еклисиологијата, бидејќи не утврдува, кој е член, а кој не е член на Црквата, кои се тие, кои отпаднале од Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква и какви се границите помеѓу Православната Црква и ереста. Меѓу другото, тоа и беше  основната причина, поради која јас не го потпишав конечниот документ.

Прашањето, кое се појави за време на дискусијата на тој текст, звучеше вака: што се точно инославните христијани и групите на кои тие им припаѓаат? На Вселенските Собори се осудувале еретиците, кои имале различна „слава“ – вера – од онаа, која им ја открил Бог на пророците, апостолите и светителите. Во исто време, на Критскиот Собор за првпат беше направен обид да се објасни, какви можат да бидат односите со инославните.

Прашањето, кое се поставува, е следно: можеме ли ние да ги ставиме инославните кон групата на расколниците или кон групата на лишените од евхаристиско општење? Или, со други зборови, групата, кон која тие припаѓаат, или „Црква“, се наоѓа во раскол и е одлачена од Причестување?

За тоа да стане јасно, потребно е на почетокот да разбереме, кои се тие „останатиот христијански свет“, за кои станува збор во насловот на документот.

Пред сè, има христијани на Исток, односно несторијани, монофизити, монотелити, кои се нарекуваат и со други имиња, такви како антихалкидонци, дохалкидонци, копти, ерменци, маронити и други.

Несторијаните се осудени на Третиот Вселенски Собор (431 год.), монофизитите – дохалкидонци се осудени на Четвртиот (451 год.) и Петтиот (553 год.) Вселенски Собор, а монотелитите се осудени на Шестиот Вселенски Собор (680 год.). Како резултат на тоа, тие христијански групи се одвоиле од Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква.

Исто така се нарекуваат христијани и оние, кои му припаѓаат на Рим и се одвоиле од Црквата со воведувањето на ереста за излегувањето на Светиот Дух и од Синот, на почетокот Франките, а потоа и Римјаните (1009 год.). Тие се осудени на Соборот 1351 година, исто така и за actus purus, и за учењето, дека во Бога постојат создадени енергии, со чија помош Он остварува врска со светот.

Уште од отцепувањето од Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква, Западното христијанство се разделило во XVI век на повеќе групи, познати како реформатори, протестанти, а кон таа категорија спаѓаат и лутераните, калвинистите, следбениците на Цвингли, англиканците и други. Тие христијани се осудени од Православната Црква, бидејќи создале многу ереси.

И така, прашањето е следно: сите тие христијани се наоѓаат во раскол или во евхаристиско неопштење?

Сметам, дека ние не можеме да го употребиме за нив зборот „раскол“, како прво, затоа што, според нашата вера, Црквата е Една, Света, Соборна и Апостолска и не се дели, нејзиното единство е дадено; и како второ, затоа што тие веќе се осудени како еретици на Големите Собори со „вселенски авторитет“.

Ние не можеме да сметаме, дека тие се наоѓаат надвор од општење со Православната Црква, затоа што тоа утврдување има конкретна тежина. Под тој термин Православната Црква ги подразбира оние, со кои таа привремено нема општење, односно со останатите Православни Цркви, како што тоа се случи помеѓу Антиохиската и Ерусалимската Патријаршија, заради спорот со црковната јурисдикција за Катар.

Според тоа, за христијаните кои вовеле ереси во својата вера, ние не можеме да го употребиме терминот „раскол“, или „незаедничарење“. Ние можеме да говориме за тоа, дека тие христијани се отклониле или одделиле од Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква, која го сочувала своето единство.

Според тоа Помесните и Вселенските Собори зборувале за еретиците, бидејќи тие проповедаат учење, кое се разликува од учењето на Црквата, и, секако применувале најтешки изразувања во каноните против нив. Прочитајте го 1-от канон на Петто-Шестиот Собор, за да се убедите, како говорат отците на Вселенските Собори за оние, кои ја искривуваат Богооткриената вера.

            „Во прашањата за верата нема место за дипломатија“

            Отците на Петто-Шестиот Вселенски Собор го нарекуваат Ариј „нечестив“, бидејќи тој прогласил „двоебожие или многубожство“; Македониј го нарекуваат „омразен“ и го протерале него заедно со претходните „непријатели на вистината“, како „бунтовник кој се осмели да го почитува „Владиката за слуга“; Аполинариј го нарекуваат „таен водач на злобата“; Несториј го нарекуваат „раскажувач“; Евтихиј го опишуваат како „склон кон мудрување“ и т.н. И во тие случаи тие ги употребуваат глаголите „изгонувајќи“, „одлачувајќи“,  „отфрлајќи“, „отпаднати“ и т.н. На крајот е напишано, ако било кој, не ја запазува православната вера и не се согласува со нејзините благочестиви догмати, не размислува и не проповеда исто, но се обиде да оди против нив, „истиот нека биде под анатема според повелбите, од предходно спомнатите свети и блажени отци, и од општеството на христијаните, како туѓ, да биде исклучен и отфрлен“. Тоа значи дека споменатите отци на Вселенските Собори, а не само Собори и отци, не прифаќале помирување или сожителство со ереста и не покажувале релативизам по ова прашање. Во прашањата за верата нема место за дипломатија.

„Не постои вистинска вера во Бога, надвор од учењето, кое го утврдиле Светите Отци“

Карактеристично е словото на починатиот архимандрит Софрониј (Сахаров): „Јас не можам да разберам три работи: 1) вера без догмати; 2) христијанство надвор од Црквата; 3) христијанство без аскеза“. Тоа значи, дека не постои вистинска вера во Бога надвор од учењето, кое го востановиле светите отци; не постои христијанство надвор од Црквата, која е Тело Христово; не постои христијанство без аскеза, без исихазам.

При сето тоа, јас со сета искреност сакам да кажам, дека на Соборот јасно го набљудував релативизмот, бидејќи активно се распространуваше содржината на таканаречената теорија на гранките, само без нејзино јавно именување. Односно се појави мислење, дека христијанството се поделило, слично на тоа „како што е поделено расото на свештеникот“, и сите се стремат кон негово соединување; теоријата на содржувањето, односно дека сите христијани имаат заеднички признаци, како што е вистинското крштение, односно богословието за крштението; а исто така и теоријата за небогословскиот морал и небогословското пастирство на современиот човек.

Учеството на Православната Црква во Светскиот Совет на Црквите како член, а не како набљудувач, претставува проблем. Јас не можам да го замислам Великиот Атанасиј и Великиот Василиј, како учествуваат во Советот на аријаните, евномијаните, македонијаните во таа епоха. Јас не можам да го замислам свети Григириј Палама, како учествува во еден Совет со Варлаам, Акиндин, Григора и со нивните претставници, за да се спротивстави на различните општествени проблеми од тоа време.

Мислењето на еден од Поглаварите на Црквата, кое, за жал беше поздравено со ракоплескање од некои учесници на соборот, дека нам не ни е потребно на соборот да разгледуваме богословски прашања, на мој поглед, е најголем негативен момент на Соборот. Бидејќи ако на ваков „Свет и Велик Собор“ не се постави како основа богословието на Црквата, и кога се допираат сериозни богословски прашања, и учесниците на соборот не ги следат, туку напротив протестираат, – тогаш овој Собор е многу сомнителен во поглед на богословието и еклисиологијата.

Мене ме порази еден архиереј, кој се застапуваше за тоа, официјално да се осуди набожноста, секако, без било каква дискусија, за да би се воспоставила разлика меѓу набожноста и благочестието; истовремено многу се зборуваше против православниот „фундаментализам“.

Многу жална и беспринципиелна позиција, која не определува, не појаснува, што ние подразбираме под тие термини; на крај, никаков текст „против набожноста и зилотизмот“ не беше издаден. Вселенскиот Патријарх снаодливо го отфрли тој злонамерен предлог. Карактеристично е тоа, што Варшавскиот Архиепископ и на цела Полска потенцираше, дека и во другите северни и источни земји, таканарекуваните зилоти, биле тие кои ја сочувале верата во комунистичкиот период, биле фрлани во затвори и станале маченици.

В) „Црквата: Тело Христово, образ на Света Троица

            Во Окружното послание, кое беше испратено од „Светиот и Велик Собор“ до сите Цркви, се разгледува уште еден богословски проблем, бидејќи во него Црквата се определува како „Тело Христово“ и едновремено како „образ на Света Троица“. Исто така во документот е напишано, дека „Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква е богочовечко општење според образот на Света Троица“.

Сепак Црквата, според учењето на светиот апостол Павле, е Тело Христово, и основата на Црквата е Христоцентрична, а не Триадоцентрична, затоа што Христос е „Единствен од Троица“ кој се вооплотил, односно ја примил човечката природа и ја обожил. Кога Црквата се карактеризира како „образ“ или „според образот на Света Троица“, тогаш од чист богословски аспект, се случува мешање на богословието и икономијата и мешање на создаденото и несоздаденото. Исто така, од дефинирањето на Црквата како образ на Света Троица, произлегуваат многу проблеми, кои се однесуваат на односите меѓу Црквата и ипостасните својства на Лицата на Света Троица!

Свети Григориј Палама пишува, дека сето тоа што се случува внатре во Троичниот Бог, е „неопишливо и неискажливо“, односно, „сè таму е суштински поврзано“ „ и Тие ипостасно се разликуваат“  и „сè во Неа е во секој поглед чисто и секогаш природно“, и затоа „сите Тие се целосно непоимливи“ и за луѓето и за созданијата. Тоа значи, дека никој не може да најде помеѓу созданијата никаков пример за односот помеѓу лицата на Света Троица. Зошто не се наоѓа таков пример помеѓу созданијата? Црквата е „Тело Христово“ и „општество за обожување“, а не образ на Света Троица.

Појаснувајќи, сакам да напоменам, дека текстот на Окружното послание „Црквата: Тело Христово, образ на Света Троица“ се разликува според смислата од текстот на истото тоа Окружно послание, каде се вели дека „Црквата е богочовечко општење според образот на Света Троица“.

Првата формулација се сретнува и кај свети Максим Исповедник и зборува за Црквата како за Тело Христово и „образ и подобие на Бога“, во смисла дека Црквата е образ и подобие на Бога, „како сама за Него според  примерот и начинот на дејствување“. Тоа значи,  дека Црквата не е образ  на таинствените односи на Лицата на Света Троица, но дека Самиот Бог со Своите несоздадени енергии ја привел во битие тварта, а во иднина Бог „ги содржи, ги собира и ограничува созданијата, и со Својата Промисла  ги соединува со Себе и другите разумни и сетилни суштества“.

Бог содржи сè во единство, без мешање, промислува за битијата и, секако, како што пишува свети Максим, Црквата ги води сите кон Христа со цел да добијат обожување. Тоа на прекрасен начин го објаснува свети Максим понатаму во својот текст: како Црквата продолжува и ги поддржува сите во единство. Свети Максим не зборува за односите меѓу луѓето како за образ на односот на Лицата на Света Троица. Не постои никаков начин да се разбере односот на Света Троица.

Вториот израз („богочовечко општење според образот на Света Троица“), според некои лекомислени толкувања, погрешно го поврзува односот на луѓето со образот за односите во Света Троица. Меѓу другото, тоа толкување беше отфрлено како погрешно од самиот Велик Собор по иницијатива на Грчката Црква и со согласност на Вселенскиот Патријарх од текстот „Мисија на Православната Црква во современиот свет“.

Во посланијата на апостол Павле, особено, кај Ефесјаните, кај Филипјаните и Колосјаните, и во текстовите на црковните отци се споменува дека, Црквата е Тело Христово и заедница за обожување, и не се спомнува за споредбата со односите на Света Троица. Бог, според Својата неискажлива љубов, ги озари срцата наши за да нè просвети со познанието на славата Божја во лицето на Исус Христос  (2. Кор. 4, 6), нè соединува со Својата Црква, и преку Христа ние стануваме причасници на несоздадената благодат на Троичнниот Бог, стануваме причасни на Божествените несоздадени енергии. Апостол Павле во посланието до Колосјаните пишува: Благодарејќи Му на Бога и Отецот, Кој нè направи способни да учествуваме во наследството на светиите во светлината (Кол. 1, 12).

Според тоа, Црквата се толкува Христологично. Христос е Глава на Црквата, Црквата – е Тело Христово, ние сме членови на Телото Христово и преку Христа стануваме причасници на несоздадените енергии на Троичниот Бог.

            г) Канонски и еклисиолошки проблеми

            Јас бев длабоко загрижен, кога започнаа да ги разгледуваат прашањата за „Православната Дијаспора“, „Автономијата“ и „Светата Тајна брак и пречките во врска со неа“, а исто така и темата за „ Значењето на постот и неговото запазување денес“. Станува збор за канонски прашања, кои зaземаат особено место во црковниот живот.

Прифатените одлуки, како што изгледаа при површниот поглед на нештата, решаваат некои прашања, но ако ги погледнеме внимателно, тогаш станува јасно, дека тие создаваат предуслови за разделување на единството на црковниот живот. Ќе приведам неколку примери.

Терминот „Православна Дијаспора“ самиот по себе е многу чуден, бидејќи, како што беше истакнато и на Соборот, Дијаспората има врска со нациите и религиите, но не и со Црквата, која се создава на секое место со Божјата благодат и со мисионерската ревност. Црковните јурисдикции, кои биле дадени на Вселенските Собори, особено на Четвртиот Халкидонски Вселенски Собор, најстарите Патријаршии и Кипарската Црква (Третиот Вселенски Собор), не се оправдување за давање на црковност на таканарекуваната Дијаспора во политичка и национална смисла. Невозможно е, од една страна етнофилетизнот да е осуден како ерес (1872 год.), а од друга, – црковниот етнофилетизам да се распространува, базирајќи се, на решенијата на „Светиот и Велик Собор на Православната Црква“. Да, епископските Конференции ќе решат некое прашање, кое постои во таканарекуваната „Православна Дијаспора“, но тие не се канонски и го разделуваат црковното единство, воведувајќи го етнофилетизмот.

Исто така текстот за „Автономијата“, односно за можноста, секоја Автокефална Црква, да даде автономија во некоја област, создава многу црковни проблеми, што јас и го докажав со својот говор на соборот.

Исто така давањето на автономија од автокефалните Цркви, на земјите, кои припаѓаат под други црковни јурисдикции, и леснотијата со која автономијата може да прерасне во автокефалија, поставува мина со забавено дејствување под црковното единство, затоа што со тоа се оправдуваат многу расколи. Тоа е огромен проблем, кога автокефалијата се разбира како „апсолутна власт“ во рамките на националните и политичките процеси.

Можноста која беше дадена од Помесните Цркви – да се применува икономија во прашањето за постот и во прашањето за канонските пречки за бракот, – отвора нова глава за раскол во идентитетот на црковните служби и аскезата во различни Цркви. Тоа значи, дека икономијата, која некогаш се применуваше како привремено отстранување на акривијата, ќе биде претворена во канонска акривија и ќе ја разруши православната црковна моралност во различни црковни области.

На крај, слушајќи ги сите мислења на учесниците на Соборот во текот на разговорите по тие прашања и внимателно читајќи ги текстовите од документот, јас сум многу засегнат и не можам, а да не се соблазнам од површинскиот ентузијазам на некои црковни великодостојници, кои зборуваат за тоа усно и писмено.

6. Мојот говор

За време на дискусијата на сите шест документи, јас побарав збор и детално ги изложив своите погледи. Така, зборував за ограничените временски рамки на човечката личност, за Православната Дијаспора, за автономијата, за постот, за црковните последици од мешаните бракови и за Црквата.

При првата можност, моите кратки изложувања ќе бидат објавени. Во нив ќе биде изложено сето тоа, што го кажав за Православната Црква и за односот кон инославните, бидејќи како што јас мислам, тоа беше централната тема на соборот.

Кога започнавме да го разгледуваме текстот од документот за „Односот на Православната Црква со останатиот христијански свет“, после неговото прочитување, мене ми беше дадена можност за кратко излагање.

Во моето излагање, јас истакнав два основни момента.

Прво: за време на Првиот Сеправославен Совет, кој се одржа на Родос во 1961 година, беа презентирани околу 100 теми, со кои беше должен да се занимава овој Велик Собор, кој тогаш беше претставуван как Вселенски, но на Првиот Предсоборен Сеправославен Состанок во ноември во 1976 година во Шамбези, во Женева, беа определени 10 теми, од кои шест заедно со уште една- седма, која беше обединета со една од шесте теми, – се разгледуваа на Соборот.

На тој  Предсоборен Состанок беа определени 4 важни теми како второ приоритетни за нивно разледување, после меѓуправославното нивно разгледување. Тоа се темите: извори на Божественото откровение, кодификација на свештените Канони и канонските услови, поимот Црква, икономијата и строгоста во врска со начинот, со кои ние ги разбираме инославните. Конкретно за тие теми во документот е напишано: „Тие се испраќаат на посебно изучување од Црквите, за да се има можност за понатамошно меѓуправославно разгледување“.

Подоцна темите „за Црквата“ и „за икономијата и акривијата“ беа отфрлени од темите на Соборот. Но остана една многу значајна книга, која тогаш ја напиша Претседателот на Првото Предсоборно Сеправославно Собрание, блажениот митрополит Мирски Хризостом, подоцна митрополит Ефески, на тема: „Признавање на таинствата на инославните во диахронските односи меѓу Православието и Римокатолицизмот“.

Вториот пункт – е тоа, што на Третото Предсоборно Сеправославно Собрание, кое се случи во октомври-ноември 1976 година во Шамбези во Женева, е одобрен текстот „Односот на Православната Црква со останатиот христијански свет“. Воведниот параграф вели, дека Православната Црква, е Една, Света, Соборна и Апостолска,  и го признава реалното постоење на другите христијански Цркви и исповеданија, но понатаму стои фраза, која многумина не ја забележаа: Православната Црква „верува, дека во односот со нив (со христијанските цркви и исповеданија) неопходно е да се базираат на тоа, за колку што е можно, побрзо и со голема објективност да се решат сите еклисиолошки прашања, а особено – нивното севкупно учење за светите тајни, благодатта, свештенството и апостолското преемство.“ Тоа значи, дека православните христијани се должни да го изјаснат нивното учење за светите тајни, свештенството и апостолското преемство.

Јас завршив со тоа, дека прашањето за Црквата не влегува во листата на „Светиот и Велик Собор“. Тоа остана надвор од темите и надвор од одредбите.

Тоа, што се говореше за господинот Кермирис Трембелос и претежно, за свети Марко Евгеник е несправедливо. Можеби, во некои текстови се употребува зборот „Црква“ како технички термин, но тој Собор не може да остане на техничките термини. Терминот „Црква“ се употребува и според икономијата и според акривијата.

Временските рамки, кои му беа дадени на секој говорник, беа мошне ограничени, затоа после моето излагање јас го доставив својот говор писмено, за да се вклучи во Протоколот на „Светиот и Велик Собор“ по однос на тоа прашање.

Бидејќи на Соборот постојано говореа за свети Марко Евгеник и за тоа, што тој велел за Западната Црква, јас ќе приведам еден мал фрагмент, направен од професорот Јован Кармирисом, име кое многупати беше спомнувано на Соборот. Покојниот професор, коментирајќи го посланието на свети Марко Евгеник со наслов „Сите православни христијани кои се наоѓаат насекаде на земјата и на островите“, пишува за неговата позиција на Фераро-Флорентскиот собор:

„Поради горенаведените догматски разлики и отстапување на латините  од „вистинската вера…, и во однос со богословието за Светиот Дух“, Марко Евгеник ги карактеризира нив како еретици; несомнено, Православната Црква во таа епоха и, веројатно, започнувајќи со епохата на крстоносците ги сметала латините не само за шизматици, но и за еретици, примајќи ги оние кои од нив доаѓале во Православието преку помазание со свето миро, исто така споредувајќи ги нив со аријаните, македонијаните, саваитјаните, новацианите и другите еретици од IV век, во согласност со 7 правило на Вселенскиот Собор, односно, повикувајќи се на 17 прашање и одговор на Теодор Валсамон. Врз основа на тоа, во Окружното послание, се вели дека, ние Православните, „нив (латините) ги отсековме и ги исклучивме од заедничкото тело на Црквата…, како оние неубаво и нечестиво размислуваат и кои неразумно прават заклучоци. Тие живеат как еретици, ние ги избегнуваме, и затоа ние со нив се разделивме.. тие се еретици, и затоа како еретици ние ги отсекуваме“. Марко Евгеник и во Флоренца говореше пред православната делегација, дека „латините не се само шизматици но и еретици; и нашата Црква го прикривала тоа, бидејќи тие се посилни, отколку ние“, и „ние не сме сакале (оние, кои беа до нас) да торжествуваме над латините како над еретици, прифаќајќи го нивното обраќање и правејќи дружба со нив“.

Исто така, свети Марко Евгеник во своето послание, кое што го испратил до православните после Фераро-Флорентискиот собор, за исклучување на латините, кои тој ги нарекува еретици и пишува, дека тие се отсекле од Црквата, истовременно зборува и за „грколатините“, односно за оние православни, кои ги примиле латинските обичаи и догми: „Бегајте од нив, како што бегаат од змии, а тие се многу полоши од змиите, како предавници и трговци на Христос“.

Свети Марко Евгеник, согласно Протоколите и спомените за Фреаро-Флорентискиот собор, секогаш ги сметал латините за еретици, и тоа и го зборувал на православната делегација, но делегацијата на Православната Црква не сакала за тоа јавно да се изјасни, поради тешките околности во тој период и изразувала пријателство, надевајќи се на нивно враќање.

Јас го наведов тоа, што го зборувал и пишувал свети Марко Евгеник, бидејќи тој беше навреден и „и беше злоупортребен“ од страна на некои членови на „Светиот и Велик Собор“.

***

            Пред да завршам со моите кратки набљудувања за неодамнешниот Собор на Крит, јас би сакал да истакнам два главни заклучоци.

Првиот се однесува на самосвеста на Соборот. За време на дискусиите јас го искажав ставот за тоа, дека Соборот не е Сеправославна Богословска Седница, но „Свети и Велик Собор“. Тоа значи, дека прашањата се разгледуваат не во било какви академски рамки, туку тој е „Свет и Велик Собор“ и се наоѓа над секоја Помесна Црква, затоа неговите решенија треба да бидат насочени кон сите Помесни Цркви.

Несомнено, тоа создаде огромен проблем. Од самиот почеток разговорите се водеа во општи информациони и компромисни рамки, а не во атмосферата, која ја создавале Помесните и Вселенските Собори. Покрај тоа, јас не знам, како можат да се запознаат со некои одлуки на Соборот, како од присутните, така и  отсутните од Црквата, кога, секако, не се утврдени последиците од нивното несогласување со тие одлуки. Како што е познато, Вселенските собори го прекратувале заедничарењето, практикувале расчинување и одлачување од Црквата за оние, кои не ги примале решенијата.

Вториот момент се однесува на методот, кој произлегува од информирањето на оние кои се наоѓаат надвор од Соборот. Лично јас забележав дека информирањето беше селективно, имаше еден вид „водич“ за информирање на луѓето. Во крајна линија, совршено е докажано, дека Црквата – е Богочовечки организам, Богочовечко Тело Христово, и нејзиниот таинствен живот не може да се смести во тесните рамки на уметноста и новинарската наука. Оној пак, кој се стреми да ги држи во свои раце, со помош новинарството и врските, сиот црковен живот и богословието, оди против таинствата на Црквата.

Сè што е горенаведено јас го нашишав брзо и во кратка форма, затоа тоа не може да ја исцрпи дадената тема.

                               Митрополит Навпактски и Световласиевски Јеротеј (Влахос)

                                                                                                                   Јули 2016 год.

 

Извор: http://spbda.ru/digest/mitropolit-ierofey-vlahos-vpechatlenie-posle-svyatogo-i-velikogo-sobora/

Превод од руски:

М-р Игор Ризановски